Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 və məzmununa görə ümumbəşəri sərvət səviyyəsində qəbul edilməlidir. Təəssüf ki, bu tələb süni yollarla qədimliyini sübut etmək istəyən, tarixi saxtalaşdırmağa çalışanlar, xüsusən ermənilər tərəfindən həmişə pozulur. Azərbaycan və türk mənşəli toponimlərə münasibətdə Ermənistanda həmişə belə bir siyasət həyata keçirilmişdir. Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi, azərbaycanlıların zorla bu ərazilərdən çıxarılması ardıcıl şəkildə davam etdirilmişdir. Bu fakt bir çox elmi mənbələrdə qeyd olunmuşdur. Məsələn, R.Əliyeva 1993-cü ildə yazdığı namizədlik disertasiyasında, sonralar nəşr etdirdiyi kitabda göstərir ki: «son illərdə Zaqafqa- ziyada baş verən hadisələr Ermənistan və Gürcüstan ərazisində tarixən mövcud olan Azərbaycan dilinə məxsus toponimlərin kütləvi şəkildə dəyişdirilməsinə səbəb olmuşdur» (31, 5). Əslində ermənilərin türk mənşəli toponimləri dəyişdirməsi son illərə aid hadisə deyildir, tarix boyu olmuşdur. Türk mənşəli toponimlərin uzun illər boyu dəyişdirilib erməni mənşəli adlarla əvəz edilməsi azərbaycanlıların min illər boyu bu ərazidə yaşamasını sübut edən faktları saxtalaşdırmaqla yanaşı, müxtəlif elm sahələrində aparılan tədqiqatlar üçün tarixi mənbə olacaq onomastik vahidlərin izini itirmək məqsədini daşımışdır. Burada müxtəlif elmlərin tədqiqat mənbəsindən danışmaq tələbi ondan irəli gəlir ki, xüsusi adları öyrənən onomastikanın hansı elmə aid olması haqqında mübahisələr çoxdan davam edir. Onun coğrafiyaya və ya dilçiliyə, etnoqrafiyaya yoxsa tarixə aidliyinə münasibətdə elmi ədəbiyyatda fərqli fikirlər vardır (Bax: 49, 266; 29, 7-17; 97, 21-32; 107, 38; 116; 124, 153; 127, 11-12; 128, 6; 137; 134, 37; 138, 11; 143, 7-11; 155, 8; 158, 5 və s.) Onomastikanın ictimai elmlər sistemində yerinə aid ayrı- ayrı alimlərin fikirlərini təhlil edən Çingiz Hüseynzadə bu mübahisəli məsələyə münasibətini bildirərək yazır: «Hazırda onomastika dilçiliyin xüsusi adları öyrənən müstəqil və ayrıca sahəsi kimi formalaşmışdır» (97, 23-24). Əlbəttə, bu məsələ ilə bağlı mübahisələrə aydınlıq gətirmək bizim mövzunun əhatə 13 dairəsindən kənara çıxsa da, onomastik leksikanın dildə və cəmiyyətdə işlənməsinin, onların yaranma qanunauy- ğunluqlarının və dəyişməsinin tədqiqinə müxtəlif elmlərdə olan diqqəti ön plana çəkmək, zənnimizcə, vacibdir. Bu, Ermənistanda həqiqətə yalan donu geyindirmək məqsədilə bir çox elmlərin tədqiqat marağı dairəsində olan vahidlərə və beləliklə, ermənilərin öz məqsədləri naminə elmə saxta münasibətini açıqlamış olur. A.A.Reformatskinin onomastik vahidlərin müəyyən qru- punu birləşdirən toponimləri öyrənən toponimikanın elmi mənsubluğuna münasibətlə bildirdiyi bir fikri qeyd etmək vacibdir: «Toponimika yalnız dilçiləri deyil coğrafiyaçıları və tarixçiləri də həqiqətən maraqlandırdığı üçün burada bütün tərəflərin maraqlarını nəzərə almaq və bu oblastda əməyin bölüşdürülməsi konturlarını müəyyənləşdirmək lazımdır» (137, 33-34). Onomastikanın tarixlə sıx bağlılığı heç bir şübhə doğur- mur. Cəmiyyətin inkişafının qədim dövrlərinə dair tarixi məlumatların doğruluğunu sübut edərkən çox vaxt alimlər onomastika, tarix, coğrafiya, həmçinin də arxeologiyanın məlu- matlarının müqayisəli şəkildə tədqiqini özündə birləşdirən kompleks metoda istinad edirlər. Bu tarixi prosesi, xüsusən də etnogenez problemlərini ümumi səpkidə səciyyələndirməyə imkan yaradır. Təsadüfi deyil ki, F.Engels coğrafi adları tarixi mənbə kimi qiymətləndirərək onların əsasında alman tayfalarının eramızdan əvvəl I əsrdə yerləşmə sxemini qurmuşdur (127, 12). Bu da danılmaz faktdır ki, dilin onomastik sistemində hə- min dili daşıyan xalqın çoxəsrlik ictimai-iqtisadi, mədəni-tarixi həyatı əksini tapır. V.K.Çiçaqov qeyd edir ki, «rus xalqının tarixinin müxtəlif dövrlərinə aid adlar və onların formaları həmin dövrlərdəki cəmiyyətin vəziyyətini, bununla da cəmiyyətin sinfi quruluşunu gözəl şəkildə əks etdirir» (155, 8). 14 Bütün bu müddəalar sübut edir ki, onomastikada linqvistik və ekstralinqvistik amillər sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Xüsusi adlarda ekstralinqvistik amillər onların daşıdığı tarixi in- formasiya, tarixi faktlar, xalqın məskunlaşma yerini göstərən, bu barədə fikir və elmi müddəaları təsdiqləyib sübut edən amillərdir. «Ad insan mədəniyyətinin «məhsul»larından biridir. O, kollektivdə və kollektivin tələbatından yaranıb, inkişafının müəyyən səviyyəsinə çatmış insan kollektivi üçün əhəmiyyətli xüsusiyyəti əks etdirir. Epoxa və insan birlikləri haqqında məlumatlar adlarda öz izini saxlayır» (103, 5) Aydındır ki, linqvistlər tarixi leksikanı, fonetika və qrammatikanı, tarixi dialektologiyanı öyrənərkən çox vaxt ono- mastikanın köməyindən bəhrələnir və bu zaman «xüsusi adların dil yaradıcılığı prosesinin arxaik və konservativ cəhətlərini, onların dinamikasını qoruyub saxlayan xüsusi leksik qat olduğunu unudurlar» (124, 152). Bu baxımdan linqvistika, xüsusən dil tarixi sahəsində tədqiqatlar üçün xüsusi adlar çox böyük dəyərə malikdir. V.A.Nikonov qeyd edir ki, onomastik vahidlər onları yaradanların dili haqqında böyük məlumat daşıyır. Adların müəyyən yerə aidliyi isə həmin ərazidə yayılmış qədim dili bərpa etmək, yayılma ərazisinin hüdudlarını müəyyənləşdirmək imkanı verir (127, 11). Onomastikanın başqa elmlər arasında yerini aydınlaşdı- rarkən, onun tarix, coğrafiya, etnoqrafiya, dilçilik və başqa elmlərə münasibətini açıqlayarkən xüsusi adlara kompleks şəkildə yanaşırlar. Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, xüsusi adların bir sıra sinifləri vardır və bu siniflərin hər biri özünün fərqləndirici cəhətlərinə malikdir. Onomastik leksikanı, xüsusən də etnotoponimləri dil tarixi ilə bağlı qiymətli mənbə hesab etməklə yanaşı, onun təkcə müəyyən xalqın dil tarixini öyrənmək üçün deyil, həmin xalqın tarixən yaşadığı ərazini müəyyənləşdirmək, bu ərazidə baş vermiş ictimai-siyasi hadisələri, prosesləri qiymətləndirmək, bu Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|