Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
18 meydana gəlmiş etnonimlərin öyrənilməsi ilə başlanır. Etnonimlərin tədqiqi prosesində xalqın ən qədim və qədim etnoslarının adları haqqında geniş məlumatlar əldə olunur. Hər bir xalqın təşəkkülü tarix boyu davam etmiş arası- kəsilməz etnik prosesin nəticəsidir. Etnik prosesin komponentləri qəbilələr, tayfalar, xalqlar və millətlər, bir sözlə, etnoqrafiyada qəbul edildiyi kimi etnoslardır (32, 3). Konsolidasiya (etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə müxtəlif etnosların arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini dilindən məhrum etməsi və özünə qatması) prosesləri nəticəsində etnosların həm bir-birinə nəzərən tutduğu mövqedə, həm də onların adlarında dəyişmələr baş verir. Müəyyən tarixi mərhələdə etnoslardan biri digərinə nəzərən hakim mövqeyə malik olur. Hər bir etnosun formalaşması prosesi etnosun adlan- masına da təsirini göstərir; bu o deməkdir ki, tarixi inkişaf prosesində bir etnik adla məlum olan etnos müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa etnik ada malik ola bilər. Ona görə hər bir xalqın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik prosesin bütün mərhələlərində iştirak etmiş komponentləri müəyyən etmək lazımdır. Başqa sözlə, xalqımızın mənşəyini araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların adlarını və onların etnik mənsubiyyətini üzə çıxarmaq gərəklidir. Etnonimlər onomastikanın daha mürəkkəb və çoxspektrli elmi tədqiqat tələb edən qrupudur. Tarixi, coğrafi, etnoqrafik və linqvistik faktlar zəminində qruplaşdırılıb bir topluya gətirilə bilən etnonimlərin dəqiqləşdirilməsi əlavə bilgilər tələb edir. Tayfa, qəbilə, xalq, millət adları digər onimlərdən fərqli olaraq eyni denotata müxtəlif aspektlərdən münasibət baxımından çoxvariantlılığa malikdir. Etnosun yayılma, bölünmə və paylanma dərəcəsi, onun miqrasiyaya meylliliyi etnonim çoxluğuna səbəb olur və psevdoetnonimlər yarada bilir. 19 Etnonimiyada, eləcə də onomastikanın digər bölmələrində etnonimlə bağlı adların, o cümlədən etnotoponimlərin tədqiqi zamanı bu qəbildən olan onimlərin dəqiq semantikasına diqqət yetirilməlidir. Ərazi və yaşayış məskənlərinin adlandırılması öz tarixinə görə çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Lakin insanların yaşadıqları yer-yurda, məskənə ad vermə prosesi də dəyişkən olmuşdur. Ilk yaranan yer adları, heç şübhə yox ki, etnosun adını daşımamışdır. Qrup halında yaşayan qədim insanlar yəqin ki, çox zaman yaşadıqları yerə ərazinin relyefinə, digər atributlarına, ərzaq ehtiyatlarına, flora və faunasına və i.a. görə ad vermişlər. Yəni insanın təşəkkül tapıb müxtəlif qruplar şəklində yaşadığı ilk dövrlərdə etnik mənsubluq məsələsi olmamışdır. Bu dövr daha çox yaşayış uğrunda mübarizə aparmaq, insan həyatı üçün təhlükə törədən qüvvələrə qarşı müqavimət göstərmək, bunun üçün lazım gəldikcə birləşmək səciyyəvi xüsusiyyət daşımışdır. Doğrudur, inkişaf prosesinin elə dövrləri gəlib çatmışdır ki, insan qrupları yaşayış üçün əlverişli olan yerə başqa qrupların girməsinə imkan verməmək uğrunda da mübarizə aparmalı olmuşlar. Əvvəl insan qrupları arasında gedən belə mübarizə, sonralar tayfa və qəbilələrin mübarizəsinə çevrilmişdir. Ola bilsin ki, yaşayış ərazisinə et- nosun öz adını verməsi də bu dövrdən başlamışdır. Unutmaq olmaz ki, bir etnosun yaşadığı əraziyə onunla qonşuluqda yaşayan etnos da ad verə bilərdi. Belə hal həm etnoslararası əlaqənin varlığı, həm də yoxluğu şəraiti üçün mümkündür. Lakin bütün hallarda bir məsələ aydındır. Etnos öz yaşadığı məskənə başqa etnosun adını qoymadığı kimi, qonşu etnos da öz qonşusunun məskəninə öz adını vermir. Başqa etnosa mənsub ərazinin adını dəyişmək hadisəsi isə yalnız həmin etnosun ərazisni əlindən alandan sonra baş verə bilərdi. Etnonimlər mürəkkəb tematik söz qrupudur. Mürəkkəblik etnonimləri digər onim və nominatlardan ayırma çətinliyindən irəli gəlir. Bu məsələyə münasibətini bildirən Y.Çesnov 20 etnonimləri fərqləndirmə zamanı adlandırmanın motivləşdirmə semantikasına xüsusi diqqət verilməsini təklif edir (məsələn, ad yaşama yerinin xüsusiyyətinə görə qoyula bilər; yerə görə motivləşmədən istifadə oluna bilər və s.)(154, 6). Yerli əhali özündən əvvəl mövcud yer adının öz dilinin etimologiyasına görə izahını verərək onu təhrif edir. Lakin bu halda yalnız təhriflə üzləşmək mümkündür. Təhrif daha çox fonetik səviyyədə getməlidir. Əgər leksik vahid başqa dilə mənsub vahidlə əvəzlənirsə, bu, adı dəyişmədir. Məhz buna görə də etnotoponimlərin tədqiqində diqqətli olmaq vacibdir. Çünki bu vahidlər müxtəlif elmlərin tədqiqi obyekti olur. Y.V. Bromley «Etnos və etnoqrafiya» əsərində bu məsələyə toxunaraq qeyd edir ki, belə onimlər «coğrafiya ilə linqvistikanın (eləcə də tarix və linqvistikanın) qovşağında yerləşib toponimiyanın son çətin tədqiqat zonasını təşkil edir» (81, 223). Məlumdur ki, etnonimlərin tematik semantikası, yəni onların tematik səciyyəsi çox zaman motivləşmə semantikası ilə tamamlanır. Adətən etnonimlər motivləşməyə görə daha asanlıqla izah olunur. Belə izahlar etnonimikada müəyyən nəzəri müddəaları irəli sürməyə imkan verir. Y.V.Çesnov göstərir ki, avstraliyalılarda aranda kimi iri etnik birliklər bir çox kiçik lokal qruplara bölünür. Belə bölünmə nəticəsində fəaliyyət göstərən qrupların adları onların bir qayda olaraq yaşadıqları yerin adı ilə təyin edilir. Oxşar hal eskimoslarda da müşahidə edilir (154, 7). Eskimoslarda lokal qrupların adları aşağıdakı sxem üzrə formalaşır: qrupun yaşadığı yerlə bağlı ad + miut Miut eskimoslarda «adamlar» mənasını verən sözdür. Məsələn, utkuxikalinqmiut qrup adı «sabun daşları ərazisində yaşayan adamlar» mənasını verir (154, 8). N.A.Butinov ibtidai icma quruluşunda yaşamış adamların lokal qruplar təşkil etməsini təsdiqləyir və eyni zamanda belə qrupların təcrid olunmuş şəkildə yaşamasının qeyri-mümkün Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|