Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 olduğunu qeyd edir(82, 214). Deməli, lokal qruplar bir-biri ilə əlaqədə olmalıdır. Lokal qrupLararası əlaqələr qrupların bir- birini adlandırmasına zəmin yaratmışdır. Buradan belə nəticə çıxarmaq olur ki, lokal qrupların adlanmasının iki yolu olmuşdur. 1) qrup özü-özünə ad verir; 2) lokal qrupa ad digər lokal qrup tərəfindən qoyulur. Lokal qruplar müəyyən etnosdan qopub ayrıldıqlarına görə onların etnik mənsubluğunun etnotoponim əsasında dəqiqləşdi- rilməsi zamanı yuxarıda göstərilən fakt xüsusi rol oynayır. Ona görə də, hər şeydən əvvəl adlandırma prosesində iştirak edə biləcək etnoslar müəyyənləşdirilməlidir. Aydındır ki, lokal qrup özü özünü adlandırırsa, onda etnotoponim etnosun öz dilinə aid olacaqdır. Deməli, etnotoponimdən çıxış etməklə etnosu müəyyənləşdirmək olur. Ikinci hal A lokal qrupu bir etnos, V lokal qrupu isə ikinci etnosdursa, onda adlandırmanın nəticəsi müxtəlif tiplərə aparıb çıxarır. Genotoponim sadədirsə, yəni bir kökdən ibarətdirsə, onda həmin söz ya adlandıran, ya da adlan- dırılan etnosun dilinə mənsub olacaqdır. Məntiqi-linqvistik ba- xımdan onim adlandıran etnosun dilinə aid söz kimi qəbul edil- məlidir. Lakin adlandırılan qrupa məxsus sözdən istifadə halını tamamilə kənara qoymaq düzgün deyildir. Etnotoponim mü- rəkkəb olduğu zaman kompozitin tərkib elementlərinin aşağıdakı kimi paylanması mümkündür: 1) Komponentlərin hər ikisi A etnosuna aiddir; 2) Komponentlərdən biri A-ya, digəri V-yə aiddir; 3) Komponentlərin hər ikisi V-yə aiddir. Aparılmış təhlil göstərir ki, əlaqədə olan lokal qrupların sayı artdıqca yuxarıdakı məsələ daha da mürəkkəbləşir. Beləliklə, daha qədim sayılan etnotoponimlərin linqvistik təhlili zamanı lokal qruplara məxsus adların leksik-semantik xüsusiyyətlərinin müxtəlif aspektləri tədqiqat obyekti kimi nəzərə alınmalıdır. Belə tədqiqatda leksik vahidin semantik yükünün bilavasitə etnosa deyil, lokal qrupun yaşadığı yerin xüsusiyyətlərinə, onun bu və ya digər istinad nöqtəsindən, yaxud 22 motivləşdirmə əlamətindən fərqinə görə verilməsi yoxlanılmalıdır. Onimin leksik-semantik təhlili isə onun mənsubluq dairəsini və ya ətrafını aşkara çıxarmağa kömək göstərir. Lokal qruplara məxsus onimlərə regional nomenlər (No- men Regionale) səviyyəsində də baxmaq olar. Çünki bu cür onimlər müəyyən ərazidə məskunlaşmış qrupları bildirir. Nomenin regionale ilə müəyyən əlaqədə olması məhz lokal qruplararası rabitədən irəli gəlir. Digər tərəfdən, regional nomenlər qrupun öz yaşadığı ərazidən uzaqlaşması zamanı çox vaxt dəyişməz qalır. Bir sıra hallarda isə bu, yeni regional nomenlərin meydana çıxmasına səbəb olur. Oxşar məsələlər genonimlərlə bağlı araşdırmalar zamanı da üzə çıxır. Məlumdur ki, genonimlər nəsil bildirən xüsusi adlardır. Elmi ədəbiyyatda genonimlərin daha çox türk və monqol areallarında yayılması xüsusi qeyd olunur (144, 215). I.N.Lezina Krım genotoponimlərini öyrənərkən onların bu ərazidəki toponimlər arasında xüsusi çəkiyə malik olmasını göstərmişdir. Müəllif genotoponimlərin köçəri xalqların məskunlaşdığı ərazilərdə geniş yayıldığını, köçəri hey- vandarların mal-qaranın otladığı, su içdiyi, qışladığı yerləri həmin əraziyə yiyəlik edən qruplarla bağlı adlandırmasını açıqlayır (113, 114). Təbii ki, belə ərazilər çox olduğundan yaranan genotoponimlər də sayca çoxluq təşkil etmişdir. Genotoponimlərdə əraziyə xas xüsusiyyət əksini tapdığına görə onların müəyyən sözlərə görə ilkin fərqləndirilməsinə imkan yaranır. Bununla yanaşı, genotoponimlərin regional nomen regional səciyyəsi daşıması faktı da bir daha təsdiqlənir. Türk genonimlərinin və genotoponimlərinin araşdırılması onomastik tədqiqatlarda, xüsusən də etnonim və etno- toponimlərin öyrənilməsində əhəmiyyət daşıyır. Hər bir ge- nonim müəyyən etnos və ya etnoslarla bağlanır. Oğuz genonimləri ümumtürk genonimləri arasında özü- nəməxsus yer tutur. Lakin onlar, xüsusən də Qafqazda yayılmış 23 genonimlər bu günədək əsaslı tədqiqat obyekti olmamışdır. Indiki Ermənistan ərazisində mövcud olmuş toponim və etnotoponimlərin tədqiqi zamanı genotoponimlərin üzə çıxarılması, bir tərəfdən genonimlərin yayıldığı ərazidə etnosun daha qədimdən məskunlaşmasını, digər tərəfdən, etnosun etnogenezini izləmək üçün əhəmiyyətli faktlar toplamağa yardım göstərir. Məsələn, I.N.Lezina Krımdakı Salqir toponiminin XI əsrin əvvəlinə aid olduğunu və onun salor (salqır, salqur, salır və s.) qəbiləsinin türk-səlcuqların tərkibində Krıma gəlməsindən sonra yarandığını qeyd edir. Lakin bündan sonra müəllif həmin toponimin daha əvvəl yaranma ehtimalının daha çox olması hökmünü irəli sürür (113, 147). Salqırların oğuz qəbiləsi olması haqqında mənbələrdə məlumatlar çoxdur. Türk xalqlarının qədim yazılı abidələrindən olan «Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarındakı Qazan xan da bu qəbiləyə mənsub olmuşdur (Salur Qazan). Buradan aydın görünür ki, oğuzlarla bağlı salar, salır, salqur, salqır, salur və s. genonimləri vardır ki, bunlar da bir etnonimin ətrafında birləşir. Samat qəbiləsinə aid edilən sirakların bizim eradan əvvəl IV əsrdə Ermənistan ərazisində yaşaması faktına ədəbiyyatda rast gəlinir(105, 152-153). Samat və sirak qaraqalpaq qəbilələri olan müyten, manqıt, aşmaylı qəbilələri ilə bağlıdır. Samatlar müyten qəbiləsinə, siraklar isə mannqıt, aşmaylı qəbilələri ilə yaxınlığa malik olmuşdur (123). L.Tolstova «Xorəzm oazisinin tarixi onomastikası»na aid məqaləsində qara-sirak qaraqalpak qəbiləsindən bəhs edir(149, 248). Deməli, genonimlərin iştirakı ilə yaranmış genotoponimlər etnoponimlərə yaxındır və bəlkə də onlarla üst-üstə düşür, eynilik təşkil edir. Mısır, karaqoz, kok, köz, kose, kuba, kur, kuçer, makar, talma və s. genonimləri etnonimlərin açılması üçün xeyli material verir. Genetoponimlərin linqvistik təhlili zamanı leksik-semantik xüsusiyyətlərin açıqlanması onların daha qədim dövrə məxsus Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|