Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
5 GIRIŞ Onomastik vahid olan etnotoponimlər dil tarixi ilə bağlı qiymətli mənbə olmaqla yanaşı, xalqın qədim yaşayış məskənini müəyyənləşdirmək, bu ərazidə baş vermiş ictimai-siyasi hadisələri, prosesləri qiymətləndirmək, həmin hadisələrin səbəb və köklərini araşdırmaq, obyektiv gerçəkliyi, həqiqəti üzə çıxarmaq üçün konkret material, sübut və faktlar kimi dəyərlidir. Belə faktlar ermənilərin Azərbaycana məxsus əraziləri, insan məskənlərini saxta və qondarma materiallara istinadla öz adlarına çıxarmasına qarşı mübarizədə də vacibdir. Süni yollarla qədimliyini sübut etmək istəyən, tarixi saxtalaşdırmağa çalışan ermənilər türklərə, türkdilli xalqlara qarşı həmişə düşmənçilik mövqeyində durmuş və durmaqdadırlar. Ermənilər Azərbaycan və türk mənşəli toponimlərə münasibətdə də qərəzli mövqe tutmuşlar. Qərbi Azərbaycanda, indiki Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin uzun illər boyu dəyişdirilib erməniləşdirilməsi, türklərin, xüsusən də azərbaycanlıların min illər boyu bu ərazidə yaşamasını sübut edən faktları saxtalaşdırmaq, xalqın adlara hopub əsrlərlə yaşamış tarixini pozmaq, «tarixin torpağın köksündəki izlərini» (A.Axundov) itirmək, onlara başqa don geyindirmək məqsədi daşımışdır. Ona görə də yer-yurd adlarımızın tarixin hansı dövrlərində necə dəyişdirilməsinə dair tədqiqatlar aparmağımız olduqca əhəmiyyətlidir. Yer-yurd adlarımızın dəyişdirilməsi tarixin qədim dövrlərinə gedib çıxmır. Çünki belə qədim dövrlərdə bu adları türklər müasir dövrlə müqayisədə yaxşı qoruya bilmişlər. Daha qədim dövrlərdə, adamların ovçuluq və yığıcılıqla məşqul olduğu dövrlərdə onların yaşayış qruplarının bilavasitə etnosun adı ilə adlanması şübhə doğurur. Belə qruplar çox zaman yaşayış ərazisinə, bu ərazinin relyefinə, digər atributlarına, ərzaq ehtiyatlarına, flora və faunasına və i.a. görə adlandırılmışdır. Yəni insanın təşəkkül tapıb müxtəlif qruplar şəklində yaşadığı 6 ilk dövrlərdə etnik mənsubluq məsələsi olmamışdır. Bu dövrdə insanları əsas maraqlandıran cəhət zəruri olan ərzaqla təmin olunmaq, qorunmaq, onları məhv edə biləcək hər cür qüvvələrə qarşı mübarizə aparmaq vərdişlərinə yiyələnmək ön planda idi. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, çox yaxın ərazidə paylanmış, adlarında ortaq, yaxud eyni semantikaya malik komponent olan qrupların bir etnosla bağlılığı həqiqətə daha yaxındır. Çünki kompozitin tərkibindəki komponent ya nominantın, ya da nominatorun daşıdığı dilə mənsub olması belə bir müddəanı irəli sürməyə tam əsas verir. Eyni zamanda bu faktdan çıxış etməklə ya nominantın, ya da nominatorun etnik mənsubluğunu aşkara çıxarmaq mümkündür. Çünki yalnız onimin semantikasını araşdırmaqla onun hansı etnosun dilinə aidliyi haqqında müəyyən fikrə gəlmək mümkündür. Etnonimlərlə bağlı problemin iki cəhəti diqqəti xüsusi ilə cəlb edir. Birinci cəhət bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli olan etnonimlərin toplu təşkil etməsidir. Bu topluya eyni etnosun müxtəlif adları daxil olur. Etnos adlarında müxtəliflik səbəbəlrindən biri də nominatorun fərqlənməsindən irəli gəlir. Adların müəyyən qismi etnosa qonşu, yaxud onunla əlaqədə olan etnoslar tərəfindən verilir. Ikinci cəhət etnonimlərin tarixi dinamikası ilə əlaqəlidir. Etnonim yaranır və tarixi inkişaf prosesi keçir. Bu prosesdə etnonimə həm intralinqvistik, həm də ekstralinqvistik amillər təsir göstərir. Daha qədim sayılan etnotoponimlərin linqvistik təhlili zamanı lokal qruplara məxsus adların leksik-semantik xüsusiyyətlərinin müxtəlif aspektləri tədqiqat obyekti kimi nəzərə alınmalıdır. Belə tədqiqatda leksik vahidin semantik yükünün bilavasitə etnosa deyil, lokal qrupun yaşadığı yerin xüsusiyyətlərinə, onun bu və ya digər istinad nöqtəsindən, yaxud motivləşdirmə əlamətindən fərqinə görə verilməsi yoxlanılmalıdır. Belə tədqiqatın aparılması Qərbi Azərbaycan ərazisindəki etnotoponimlərin hansı etnoslara mənsubluğunu 7 aydınlaşdırmağa imkan yarada bilər və beləliklə, ermənilər tərəfindən saxtalaşdırılaraq dəyişdirilmiş adların daşıdığı tarixi yük aşkara çıxarılacaqdır. Buna görə də indi Ermənistan adlanan ərazidəki türk-Azərbaycan mənşəli onomastik vahidlərin, xüsusən etnotoponimlərin tədqiqi son dərəcə vacib, təxirəsalınmaz və aktual məsələdir. Son illərdə bu sahəyə aid dəyərli elmi axtarışlar aparılmış, türk-Azərbaycan mənşəli onomastik vahidlər toplanmış, qruplaşdırılmış, müəyyən izah və şərhlərlə çap edilmişdir (21; 57; 58; 53; 15; 16; 17;19; 20; 44; 24; 30). Qərbi Azərbaycan – indiki Ermənistan ərazisindəki etno- toponimlərin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyan məsələdir. Çünki etnotoponimlər tayfa və qəbilə adları əsasında yaranan onomastik vahidlərdir. Toponimlərin xalqın daha qədim tarixi ilə bağlı olan bu tipinin hərtərəfli öyrənilməsi sahəsində müəyyən işlər görülsə də, onlar yetərincə deyil və indiki Ermənistan ərazisinin tarixən mövcud olmuş ümumi etnotoponimik mənzərəsinin açılması üçün kifayət etmir. Qərbi Azərbaycan – indiki Ermənistan ərazisində azər- baycanlıların etnogenezində müxtəlif qədim türk tayfaları iştirak etmişdir. Həmin tayfalar təbii ki, Şimali və Cənubi Azərbaycan ərazilərindəki toponimlərdə də iz qoymuşlar. Tarixi faktlar hələ eramızdan əvvəl VIII əsrdə türk etnoslarının Qərbi Azərbaycan ərazisində yaşamasını təsdiq edir. Qərbi Azərbaycan ərazisindəki toponimlər arasında etnotoponimlərin sayı az deyildir. Onların hər biri müxtəlif türk etnoslarının, xüsusilə oğuzların bu ərazilərin aborigen sakinləri olduğunu sübuta yetirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan toponimi- yasında az öyrənilmiş sahələrdən biri etnotoponimlərdir. Azər- baycan dilçiliyində Qərbi Azərbaycan ərazisindəki türk mənşəli etnotoponimlərin tədqiqinə aid ayrıca araşdırma da yoxdur. Bu isə qeyd olunan ərazinin etnotoponimik mənzərəsinin açıqlanmasına mane olur. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|