Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu

Meymun ilində (mart 1536-mart 1537) baĢ verən baĢqa hadisələr bunlardır: 
Özbək  Übeyd  [xan]  Herat  hakimi  Xülafə  Sultan  Rumlunun  Sufiləri  ilə 
vuruĢub, onu NiĢapurun Əbdülabad qalasında mühasirəyə alaraq tutdu və öldürdü, 
[sonra] Heratı iĢğal etməyə yollandı. 
Gizli qalmasın ki, məzkur Xülafənin adamları Sam mirzə və  Ağzıvər xanı 
Heratda  qoyub  Cahangirlik  iddiası  ilə  Qəndəhara  getmiĢ  və  orada  məğlub 
olmuĢdular.  Ağzıvər  [xan]  orada  öldürülmüĢ,  Sam  mirzə  isə  giləkin  Təbəs  (M-
242b)  [Ģəhərinə]  getmiĢdi.  [Xülafə  Sultan  Rumlu]  Heratda  hökumət  baĢında 
qalmıĢdı. Özbək Übeyd [xan] Herata gəldikdə o, ehtiyatsız olduğu üçün, Heratdan 
kənara  çıxıb,  özbəklərlə  vuruĢa  hazırlaĢdı.  NiĢapur  yaxınlığında  vuruĢaraq, 
Əbdulabad qalasına sığındı. 
Xülasə,  Übeyd  [xan]  Heratı  mühasirə  edərkən,  Heratda  məmləkəti  qoruya 
biləcək  QızılbaĢ  əmirlərindən  bir  kəs  olmadığından  oranı  zəbt  etmiĢdi.  ġəhər 
əhalisindən  Mir  Sultan  Ġbrahimin  oğlu  Mir  Məhəmmədtahir  səfər  [ayının]  27-də 
(avqust 1536) səhər vaxtı darvazanın yanından yer açıb, özbəkləri içəri apardı. Bu 
vasitə ilə Ģəhər özbəklərin əlinə keçdi. 
Cəlal  bayraqları  (ġah  Təhmasib)  Reydən  Damğan  və  Bistama  yollandı. 
Oradan Nəsa və Əbivərdə gəldi. Bu vaxt nəvvabi-kamyabın (ġah Təhmasibin) Sam 
mirzəni  gətirmək  üçün  Kiləkin  Təbəs  [Ģəhərinə]  göndərdiyi  əmirlərdən  bəziləri 
onunla  birlikdə  fələyə  bənzər  dərgaha  gəldilər  (B-263b).  [Onun]  fəsada  bais  olan 
bəzi mülazimləri cəzalandırıldılar. ġahzadə Sam mirzə iqrar etdi ki, bundan sonra 
Ģahın məiyyətinin xidmətində olacaq   [və]  heç yerə getməyəcəkdir. 
ġah  ordusunun  sədası  özbək  Übeyd  [xana]  çatdıqda,  Heratı  qoyub  Mərvə 
qaçdı.  Bu  xəbər  nəvvabi-kamyaba  [ġah  Təhmasibə]  çatdıqda  Mərvə  tərəf  at 
çapdılar. 
QıĢ  son dərəcə  sərt idi.  Qoyun, taxıl  və  yeməli  Ģeylər orduya  azlıq edirdi. 
Ordu əhli çox çətinlik çəkirdi. Qarda və  Ģaxtada o biri dünyanı qət edərək Mərvə 
yollandılar.  Übeyd  [xan]  Mərvdən  qaçıb,  Mavəraünnəhrə  getdi.  Ali  ordu  Mərvə 
gəldi.  Mərvin  camaatı  da  qaçmıĢdı.  Nəvvabi-kamyab  o  Ģəhəri  Mustafa  sultanın 
oğlu ġahqulu Sultan ƏfĢara tapĢırdı. Ona tiyul olaraq verilmiĢ Kermanı siyurğal
307
 
kimi verdilər. 
[ġahqulu Sultan] Ģahın xüsusi təsisatından verilməli (M-243a) olan azuqəni 
padĢahlığa  məxsus  ləvazimat  və  təchizata  iki  qat  xərc  məbləğində  Xorasan 
məmləkətinin mülkədar və rəiyyətlərindən toplamağı buyurdu. O, bir müddət orada 
oldu  və  rəiyyətlərdən  heç  kəs  Mərvə  gəlmədi.  Çünki  qorxurdular  ki,  düĢmənlər 
oranın  Ġskəndəri-Zülqərneynin
308
  zamanında  tikilmiĢ  su  bəndini  dağıdar  və 
beləliklə  vilayət  xaraba  qalar.  ġahqulu  xəlifə  oranı  qoyub  ali  dərgaha  gəldi.  O, 
Ģəhərdən çıxdıqdan sonra mülkədarlar və rəiyyət Ģəhərə qayıtdı. KeçmiĢ qayda ilə 
düĢmənlər oranı ələ keçirdilər. 
Xülasə, toyuq ilinin novruzu (1537-ci ilin novruz bayramı, 11 mart 1537-ci 
il)  29  ramazanda  oldu.  Novruz  bayramını  Babaxakidə  keçirdilər  və  oradan 

---

darüssəltənə  Herata  təĢrif  gətirdilər.  Heratın  idarəsi  Ģahzadə  Sultan  Məhəmməd 
mirzəyə  verildiyi  üçün  Məhəmməd  xan  ġərafəddin  oğlu  Təkədunu  onun  lələsi 
etmiĢ  və  onlar  həmin  Ģəhərdə  hökumət  taxtına  oturmuĢdular.  Cəlal  bayraqlarının 
gəlməsi münasibəti ilə sevinib, [ġah Təhmasibi]  qarĢıladılar. 
QıĢ  səfərinə  düĢüb,  yorulmuĢ  dördayaqlılar  bir  neçə  vaxtdan  sonra  qıc 
oldular.  Bu  zaman  aləm  və  dünyanın  Ģahzadəsi  Əbülmənsur  Ġsmayıl  mirzənin 
təvəllüd  xəbəri  mədinətül-möminin  Qumdan  əlahəzrət  [ġah Təhmasibin]  qulağına 
çatdı;  rəhbərlik  və  Ģahlıq  günəĢindən  Əmirəlmöminin  [Əli]  nəsli  dostlarının 
ürəklərinin  güzgüsünə  Ģad  xəbərin  nuru  düĢdü.  O  Ģərəfli  təvəllüddən  ürək 
qüvvətləndi, dünya [isə] təzələndi. Cahangirlik bayrağı (ġah Təhmasib) Qəndəhara 
tərəf hərəkət etdi. Yayın ortasında oraya çatdılar. 
944-cü  ilin  aylarında  (10.VI.1537-29.V.1538)  Qəndəhar  iĢğal  olundu.  Sam 
mirzə və Ağzıvər xanın biçarə dostları orada öldürülmüĢdülər (M-243b). Oranı (B-
264a) münsiflər torpağı kimi ali divanın torpaqlarına qatıb, tiyul olaraq Budaq xan 
Qacara  verdilər.  [ġah  TəhmasibY  oradan  Herata  qayıdıb,  Ģahzadə  [Ġsma-yıl 
mirzənin] lələsi və onlara tabe olan əmirlərə vacib olan iĢləri qaydaya saldı. Ġraq
309
 
və  Azərbaycana  qayıtmaq  fikrinə  düĢdü.  Səadət  və  xoĢbəxtliklə  uzun  yollar 
keçərək, oradan Cama və Samdan [imam] Rzanın müqəddəs məzarına gəldi. Ġmam 
Əli  Rzanın  məqbərəsini  ziyarət  etmək  Ģərəfinə  nail  oldu.  Oranı  ziyarət  edən  hər 
kəsə,  hər  an  min  xeyir-dua  və  salam  olsun.  Allah,  mələklər  və  bütün  insanlar 
Ģərəfləndi. 
Neçə gün mələk məskənli ziyarətgahı ziyarət edib, o ziyarətgahın xadimləri 
və  ibadət  edənlərinə  mehribanlıq  göstərib,  Ġraqa  yola  düĢdü.  Tehranın  Rey 
Ģəhərinə,  çatdıqda,  Əmir  Qəvaməddin  NurbəxĢ  qüruru  və  qəribəliklərinə  görə 
cəzalandırıldı və həbs edildi. 
Həmçinin  Xacə  Muinəddin  Mibəydi  də  tutuldu  və  Ġsfahan  qalasında  həbs 
edildi. Mir Qəvaməddin orduda məhbus idi. 
[ġah  Təhmasib]  oradan  Qəzvinə  və  Qəzvindən  darüssəltənə  Təbrizə  yola 
düĢdü. ġaban [ayının] ortasında (yanvar ayının ortası 1538-ci il) oraya çatdı. QıĢın 
qalanını orada baĢa çatdırdı. 
Ġt ili (mart 1538-mart 1539) bəzi [ayları] [94], bəzi [ayları] isə 945-ci ildə 
(10.VI.1537  -  18.V.1539)  Xorasanın  Xəvaf  [Ģəhəri]  hakiminin  oğlu  Xacə  Kəlan 
üsyan  edib  Xəvafın  Osta  qalasını  tutmuĢdu.  Cəlal  bayraqları  (ġah  Təhmasib)    
Xorasanda      olduğu      zaman  bəzi  əmirləri  topçular  və  tüfəngçilərlə  oranı  iĢğal 
etməyə  göndərmiĢdi.
310 
O  qala  möhkəm  olduğuna  görə  gec  alındı.
311 
Məzkur 
hakimin  (Xacə  Kəlanın)  Ģi    çətinə  düĢüb,  o,  yaxın  kəndə  sığındıqda  Ustad  ġeyx 
TopçubaĢını ona  nəsihət etmək üçün göndərdilər.   [Ġstəyirdilər] ki,  ona  mülayim 
sözlərlə dərs versinlər. O, bəxti dönmüĢü, Ustad ġeyx TopçubaĢını (M-244a)  bir 
oxla öldürdülər. Buna görə əmirlər hücum edib, qalanı tutdular. Onu (Xacə Kəlanı) 
əsir  edib,  Təbrizdə  ali  dərgaha  gətirdilər.  Qəzanın    ali    fərmanına    əsasən    onu  

---