Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu

431
 ġ. N.-də dəbəlik xəstəliyi -«qrıja» yazılmıĢdır  (s.212). 
432
C. A.-da «Büryan» yazılmıĢdır   (s.310). 
433
Ə. T.-də «Hüseyn» yazılmıĢdır   (s.426). 
434
Ə. T.-də «Rərəbiül-axır» (21 noyabr 1564) yazılmıĢdır (s.426). 
435
 «Məmuri-Herat» əbcəd hesabı ilə 972-yə bərabərdir. 
436
Quran, 7-ci surə, 40-cı ayədən bir hissə. 
437
Əbdi bəyin yazdığı bu Ģer onun astronomiya elmindən xəbərdar olduğuna 
dəlalət edir. 
438
Qazı  Əhməd  Qaffari  Qəzvinin  «Tarixi-cahan-ara»  əsəri  bununla  bitir. 
Daha  doğrusu,  hicri  972-ci  il  (9.VIII.1564-28.VII.1565)  hadisələrinin  təsviri  ilə 
bitir. 
439
«Heyf Seyid ġərif Baqi, heyf» sözləri əbcəd hesabı ilə 973-ə bərabərdir. 
440
«ġirin Ģəvval» sözləri əbcəd hesabı ilə 973-ə bərabərdir. 
441
Osman  -Osman  ibn  Əffan  (644-656)  xüləfayi-raĢidindən  üçüncü  xəlifə. 
Həm də osmanlı sultanlığının əsasını qoymuĢ Ərtoğrulun oğlu Osman (1281-1324)  
nəzərdə tutulmuĢdur. 
442
Əbubəkr -Xüləfayi-raĢidindən birinci xəlifə. Xəlifəliyi 632-634-cü illərdə 
olmuĢdur. 
443
Əlyazmasında pozulmuĢdur. 
444
Ömər ibn Xəttab -Xüləfayi-raĢidindən ikinci xəlifə. Xəlifəliyi 634-644-cü 
illərdə olmuĢdur. 
445
«Ömər ibn Xəttab» sözləri əbcəd hesabı ilə 975-ə bərabərdir. 
446
ġ. N.-də Xanəhmədin məğlubiyyəti və tutulması bir qədər geniĢ və fərqli 
verilmiĢdir  (s.219-222). 
447
«Zələmə» əbcəd hesabı ilə 975-ə bərabərdir. 
448
«Dövləti-Təhmasib Ģəh baqi» sözləri əbcəd hesabı ilə 975-ə bərabərdir. 
449
C. Ə .-da göstərilir ki, Sam mirzə, oğlanları və Əlqasın oğlanlarının qatili 
Məhəmməd bəy Qoyunçuoğlu Piri bəyin yanına gedir. Əmirxan Mosullu Vəraminə 
Piri  bəyin  üstünə  gedib,  onu  öldürdür.  Qoyunçuoğlunu  tutub  gətirir  və  həbs 
edirlər... (v.336a) 
Qazı  Əhməd  Quminin  «Xülasətüt-təvarix»  əsərində  hadisə  və  tarix  daha 
dəqiq  təsvir  olunmuĢdur:  O,  yazır  ki,  Sam  Mirzə  iki  oğlu  ilə  Qəhqəhə  qalasına 
göndərilir.  O,  qalada  həbs  olunan  Ġsmayıl  mirzəyə  bir  qəsidə  yazıb  göndərir. 
Qəsidədə  xahiĢ  edilirdi  ki,  əgər  hakimiyyət  sənə  çatsa,  məni  bir  yerə  hakim  təyin 
edərsən. Qəhqəhənin qalabəyi Həbib bəy Ustaclu həmin qəsidəni baĢqa kağızlarla 
Ġsmayıl  mirzədən  alıb,  ġah  Təhmasiba  göndərir.  ġah  Təhmasib  qəsidəni  görüb, 
Sam mirzədən bədgüman olur. Məhəmməd bəy Qoyunçuoğlunu 30 nəfər qorçi ilə 
gizlicə  çağırtdırıb  deyir  ki,  mənim  qalada  5  düĢmənim  vardır.  Həbib  bəyə  hökm 
yazır  ki,  Məhəmməd  bəyin  sözü  bizim  sözümüzdür,  əməl  edin.  Məhəmməd  bəy 
qalaya çatıb deyir ki, Əlqas mirzənin oğlanları, Sam Mirzə və onun oğlanlarını  bir 
yerə cəm  edin. Məhəmməd   bəy onların  yeməklərinə zəhər qatıb göndərir. Onlar 

---

iĢi baĢa düĢüb, yemirlər və öz mənzillərində olan bəzi ehtiyatda qalmıĢ yeməklərlə 
dolanırlar. Məhəmməd bəy belə qərara gəlir ki, onları gecə yuxuda olduqları vaxt 
boğub öldürsünlər. Əvvəl Sam mirzənin oğlundan baĢlayırlar. Birini yuxuda ikən 
boğurlar. Digəri isə ayılıb istəyir ki, özünü arxadan atasına çatdırsın, onun da iĢini 
bitirirlər. Sam mirzəni öldürmək istədikdə əsasını götürüb onları vurur. Qorçilər ipi 
onun boğazına salıb boğurlar. 5 nəfəri qalada dəfn edib, məsələni ġah Təhmasibə 
xəbər verirlər. ġah Təhmasib divanxanaya gəlib deyir ki, Sam  mirzə, övladları və 
Əlqasın  oğlanları  qalada  bir  mənzildə  olarkən  zəlzələ  olub,  tavan  onların  üstünə 
uçub  və  onlar  ölüblər.  Bir  müddətdən  sonra  ġah  Təhmasib  onların  cəsədlərini 
qaladan        gətirtdirib    ata-babalarının  məqbərələri  olan  Kəlxuran  kəndində  dəfn 
etdirir. 
Bu  hadisə  975-ci  ilin  cümadiəs-sani  ayında  (3.II.1567  -  1.I.1568)  baĢ 
vermiĢdir.  Sam  mirzə  öldürülərkən  51  yaĢı  olmuĢdur.  O,  21  Ģaban  923-cü  (10 
sentyabr  1517)  ildə  anadan  olmuĢdur  (Qazı  Əhməd  Qumi.  Xülasətüt-təvarix, 
Tehran, 1359 h.Ģ.,s.550-555). 
ġübhəsiz  ki,  Əbdi  bəy  də  Qazı  Əhməd  Quminin  yazdığı  dəqiq  məlumatı 
bilmiĢ,  lakin  əsil  həqiqəti  yazmaqdan  çəkinmiĢdir.  ġah  Təhmasibin  verdiyi 
məlumata  əsasən  Sam  mirzənin  zəlzələ  nəticəsində  öldüyünü  yazmıĢdır  (GeniĢ 
məlumat üçün bax: Ə. H. Rəhimov, Sam mirzənin öldürülmə tarixi, öldürülməsinin 
səbəbi və qatili. «Elm və həyat» jurnalı, 1989, № 4, s.15-17). 
450
«Fəzlüllah» sözü əbcəd hesabı ilə 976-ya bərabərdir.  
451
Ehram-Kəbənin   yaxınlığında müqəddəs yerə-hərəmə (qadağan olunmuĢ 
yerə) çatdıqda, zəvvarlar-ziyarətə gələnlər öz paltarlarını çıxarıb, kəfənə oxĢar ağ, 
təmiz örtüyə bürünürlər.   Ġndi uzun ağ köynək geyirlər. 
452
Orta  əsrlərdə  ġərqdə  böyük,  müqəddəs,  mərkəz,  paytaxt  olan  Ģəhərlərə 
əlavə  adlar,  ləqəblər  verilərmiĢ.  Məkkəyə  müəzzimə  (böyük),  Mədinəyə 
münəvvərə   (nurlu), Nəcəfə əĢrəf   (Ģərafətli) və s. 
453
II Sultan Bayəzid Osmanlı dövlətini 1481-1512-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
454
II Sultan Məhəmməd Fateh Osmanlı dövlətini 1444-1446 və 1451-1481-
ci illərdə idarə etmiĢdir. 
455
I  Sultan  Səlim  Yavuz  Osmanlı  dövlətini  1512-1520-ci  illərdə  idarə 
etmiĢdir. 
456
ġübhəsiz  ki,  nəzərdə  Mərc  Dəbiq  tutulmuĢdur.  1516-cı  ildə  Qancunu 
burada məğlub etmiĢdir. 
457
Hərəmeyni - ġərifeyn - Məkkə və Mədinə Ģəhərləri.  
458
II Sultan Süleyman Qanuni Osmanlı dövlətini 1520-1566-cı illərdə idarə 
etmiĢdir. 
459
«Əs-sülh xeyr» sözləri əbcəd hesabı ilə 969-a bərabərdir.  
460
Əlyazmasında xəttat xətası olaraq «874» yazılmıĢdır. 
461
II Sultan Səlim Osmanlı dövlətini 1566-1574-cü illərdə idarə etmiĢdir. 

---

462
ġirvanĢah I Xəlilüllahın (1417-1462) oğlu, ləqəbi ġirvanĢah olan Fərrux 
Yəsar ġirvan dövlətini 1462-ci ildən 1500-cü ilə qədər idarə etmiĢdir. 
463
Fərrux  Yəsardan  sonra  oğlu  Bəhram  bəy  ġirvanĢah  olmuĢ  və  ölkəni 
təxminən  1  il  idarə  etmiĢdir.  O,  öz  əcəli  ilə  öldükdən  sonra  qardaĢı    Qazı  bəy   
ġirvanĢah    olmuĢ    və  ölkəni  təqribən    6  ay    idarə  etmiĢdir.      (С.Ашурбейли. 
Государство Ширваншахов, s.262-265). 
464
ġeyxĢah,  yaxud II ġeyx Ġbrahim ġirvan dövlətini 1502-сi  ildən 1524-сü 
ilə qədər idarə etmiĢdir. 
465
II Sultan Xəlilüllah ġirvan dövlətini 1524-cü ildən 1535-ci ilə qədər idarə 
etmiĢdir. O, I ġah Ġsmayılın qızı Pərixan xanımın birinci əri olmuĢdur. 
466
Çox ehtimal ki,  Ağqoyunlu sülaləsi nəzərdə tutulmuĢdur. 
467
Mir  Əbdülkərimin  hakimiyyət  dövrünü  Rabino  917-932  (1511-1526)-ci 
illər kimi göstərmiĢdir (H. L- Rabino. Səfərnameyi-Mazandaran və Astarabad. Fars 
dilinə tərcümə edəni Qulaməli Vəhid Mazandarani, Tehran,  1336 h. Ģ. (s-190). 
468
Mir  ġahinin  hakimiyyət  dövrünü  Rabino  932-939  (1526-1533)-cu  illər 
kimi  göstərmiĢdir  (s.190). 
469
Mir  Abdullanın  hakimiyyət  dövrünü  Rabino  939-968  (1533-1561)-ci  
illər kimi  göstərmiĢdir (s.190). 
470
Mir  Sultan  Murad  xanın  hakimiyyət  dövrünü  Rabino  969-972  (1562-
1564)-ci  illər kimi göstərmiĢdir   (s.190). 
471
Rabino zəhər qəbul etməklə özünü öldürdüyünü yazmıĢdır (s.190). 
472
Rabino Ağa Rüstəmin hakimiyyət dövrünü 897-917 (1492-1511 )-ci illər 
kimi göstərmiĢdir  (s.195). 
473
Rabino Ağa Məhəmmədin hakimiyyət dövrünü 917-923 (1511-1517)-cü 
illər kimi  göstərmiĢdir (s.190).  
474
Ruhuləmin - Cəbrayılın ləqəblərindən biri. 
475
Hülul-daxil olma, girmə (yəni Cəbrayılın ruhu ona daxil olub). 
476
Müqəddimədə  göstərildiyi  kimi  Əbdi  bəy  «Təkmilətül-əxbar»ın  4-cü 
babını (hissəsini) 2 məqalə (fəsil) və 3 səhifəyə (yarımfəslə) bölmüĢdür. 
477
Teymurilər, Teymurləngin nəslindən olan sülalə nəzərdə tutulur. 
478
Sultan Hüseyn Bayqaranın 5 may 1506-cı ildə öldürüldüyü də yazılmıĢdır  
(Узбекистон ССР tarixi, 1 c., ToĢkent, 1970,s526). 
479
ġah  Ġsmayıl  ġeybani  xanı  1510-cu  ilin  dekabr  ayında  Mərv  Ģəhəri 
yaxınlığında  məğlub  etmiĢ  və  o,  bu  zaman  öldürülmüĢdür.  (Azərbaycan  tarixi  1  
s.,s.246). 
480
Sultan  Səlim  1514-cu  ildə  Çaldıran  müharibəsində  ġah  Ġsmayıla  qalib 
gəldikdən sonra Təbrizə gəlmiĢ və Bədiüzzaman mirzəni Türkiyəyə aparmıĢdı. 
481
Dövrünün  görkəmli  alim,  Ģair  və  tarixçisi  olan  Babur  888  (14  fevral 
1483)-ci  il  məhərrəm  ayının  6-da  anadan  olmuĢ,  937  (26  dekabr  1530)-ci  il 
cümadiəl-əvvəl ayının 6-da 47 yaĢında vəfat etmiĢdir. «Baburnamə»nin rus dilinə 
tərcüməsinə  yazılmıĢ  müqəddimə  (s.6),  «Qeydlər»  (s.480).  Babur  haqqında  geniĢ 

---

məlumat  üçün  bax:  Zaxiraddin  Muxammed  Babur.  Tanlanqan  asarlar,  ToĢkent, 
1952; С. А. Азимджанова. Государство Бабура в Кабуле и в Индии, Москва, 
1977. 
482
Məhəmməd  Humayun  haqqında  geniĢ  məlumat  üçün  bax:  Qiyasəddin 
Məhəmməd Xandəmir. Qanuni-humayuni,  yaxud humayunnamə, Kəlküttə,  1940, 
farsca; Qulbadan Beqim. Humokjama, ToĢkent,1959. 
483
«Humayun  padĢah  əz  bam  oftad»  sözləri  əbcəd  hesabı  ilə  962-yə 
bərabərdir. 
484
 Əkbər Ģah Hindistanı 1556-1605-ci illərdə idarə etmiĢdir.  
485
Bayram  xan  Baharlu-Nəslən  Azərbaycanlı  olan  istedadlı  sərkərdə  və 
gözəl  Ģair  haqqında  geniĢ  məlumat  üçün  bax:  Г.Ю.Алиев.  Байрам  хан  
Туркменский поэт, Ашхабад, 1969. 
486
Seyid Əli Rəisin «Miratül-məmalik» əsərinə yazılmıĢ adlar göstəricisində 
Süleyman  Ģahın  oğlu  Ġbrahimin  Pir  Məhəmməd  xanın  buyuruğu  ilə  «Kürək 
bahadır» tərəfindən öldürüldüyü yazılmıĢdır. Сейди Али Раис. Miratül mamolik, 
ToĢkent 1963, s.137. 
487
Z.N.-də    «Qaculi»    kimi  yazılmıĢ    və  onun  Teymurləngin    8-ci  babası 
olduğu göstərilmiĢdir   (s.186).  
488
«Yesuqey» yazılmıĢdır   (s.190). 
489
Z.  N.-də  Çingiz  xanın  20-zilqədə  549-cu  (26  yanvar  1155)  ildə  anadan 
olduğu göstərilmiĢdir  (s.72). 
490
Temuçin-dəmirçi deməkdir.  
491
Moğol-Orta  əsr  mənbələrində  «monqol»  yox,  «moğol»  yazılmıĢdır. 
Müasir  tədqiqat  əsərlərində  ancaq  Məhəmməd  Baburun  Hindistanda  təsis  etdiyi 
sülalə «moğollar» adlanır. 
492
Çingiz  xanın  tacirlərinin  Otrarda  Ģəhərin  hakimi  Ġnalçik  tərəfindən 
soyulması  və  öldürülməsi,  həmçinin  bununla  əlaqədar  olaraq  XərəzmĢah 
Qütbəddin Məhəmmədlə Çingiz xan arasındakı ziddiyyət haqqında geniĢ məlumat 
üçün  bax:  ġixab  Ad-Din  Muxammad  an-Nasavi.  Жизнеописание  Султана 
Джалал  ад-Дина  Манкбурны,  комментарии,  примечания  и  указатели  З.  М. 
Буниятова,  1973,  с.78-79;  Махмуд  ибн  Вали.  Море  тайн,  введение,  перевод, 
примечания, указатели Б. А. Ахмедова, Ташкент,  1977, с.15 və с. 
493
Maçin-Cənubi  Çin, Mancuriya. 
493a
Oktay  qaan  Çingiz  xanın  üçüncü  oğludur.  1227  (yaxud-1229)-1241-ci  
illərdə hakimiyyət baĢında olmuĢdur. 
494
Çingiz  xana  qarĢı  qəhrəmancasına  mübarizə  aparan  Cəlaləddin 
Mənkiborni  (1220-1231)  haqqında  geniĢ  məlumat  üçün  bax:  ġihabəddin 
Məhəmməd Nəsəvi.  Göstərilən əsəri. 
495
Xanbalıq  -  Xanlar  Ģəhəri  deməkdir.  Ġndiki  Pekin  Ģəhərinin  ərazisində 
yerləĢirmiĢ. 
496
Mənku qaan   1251-1260-cı illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur. 

---

497
Elxanilər,  yaxud  Hülakülar  sülaləsinin  hakimiyyət  dövrü:  1256-1363-cü 
illərdir.  GeniĢ  məlumat  üçün  bax:  Социально-экономическая  политическая 
история  Азербайджана  ХIII-ХIV  вв,  Баку,  1956;  V.  Z.  Piriyev.  Azərbaycan 
Hülakülar dövlətinin tənəzzülü dövründə (1316-1360), Bakı, 1978. 
498
I tümən 10.000-ə bərabərdir. Yəni 100000-luq qoĢun göndərdi. ġübhəsiz 
ki, ĢiĢirtmə vardır. 
499
Tuğluq Timur 1359-1370-ci illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur. 
500
Əbdüllətif-MəĢhur dövlət xadimi və astronom Uluğ bəyin oğludur. Uluğ 
bəy  1449-cu  ildə  Əbdüllətifin  göstəriĢi  ilə  Abbas  adlı  bir  nəfər  tərəfindən 
öldürülmüĢdür. 
501
Kəndi-Badam  hazırda  Tacikistanın  ərazisində  yerləĢən  qədim  bir 
Ģəhərdir. 
502
Qutluğ  Nigar  xanım  Yunis  xanın  ikinci  qızı,  sultan  Mahmud  və  Sultan 
Əhməd xanın böyük bacıları idi   («Baburname», s.19). 
503
«Cameüt-təvarix»  də  «Borte  Fuçin»  kimi  yazılmıĢdır  (RaĢid  ad-Din. 
Сборник летописей. Том II, M-7., 1960, s.64-65). 
504
«Rovzətüs-səfa» da «mənzilini» yazılmıĢdır (5-ci сild, s.52). 
505
Batu xan 1227-1253-cü illər arasında hakimiyyətdə olmuĢdur. 
506
«Cameüt-təvarix»də  Batunin  Ġtil  çayı  kənarında  48  yaĢında  öldüyü 
yazılmıĢdır   (Сборник летописей, II том, c 8 ). 
507
Sərtaq 1255-1256-cı illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur. 
508
Ulaqçi 1256-1257-ci illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur. 
509
Bərkə (Çingiz xanın  üçüncü oğludur) 1257-1267-ci illərdə hakimiyyətdə 
olmuĢdur. 
510
Bərkə xan Terek çayı  yaxınlığında  vəfat etmiĢdir (Сбор. Летописей, П. 
Т., с. 82). 
511
Bulqar  -  Ģəhərinin  qalıqları  Tatarıstan  SSR-in  KuybıĢev  rayonunun 
Bolqar  kəndindədir.  Moqol  istilası,  Qızıl  Ordanın  hakimiyyəti  dövründə  mühüm 
siyasi,  iqtisadi  rol  oynamıĢdır.  GeniĢ  məlumat  üçün  bax:  V.  L.  Eqorov. 
Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв.,  Москва,   1985, с.95-
96. 
512
Qazan - Qızıl Ordanın Ģəhərlərindəndir. 
513
MəĢhur  dövlət  xadimi  və  «Cameüt-təvarix»  adlı  tarixi  əsərin  müəllifi 
Fəzlüllah RəĢidəddinin (1247-1318)   oğludur. 
514
Canıbəy xan hakimiyyəti 1341-1357-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
515
Mövlana  Sədəddin  Məsud  ibn  Ömər  ibn  Abdullah  Təftəzani  (vəf.1389) 
məntiq, ərəb dilinin sərf və nəhvi və fəlsəfə və baĢqa elmlərə aid ərəb dilində çoxlu 
əsər yazmıĢdır. 
516
Bosfort «Çimtay» yazmıĢdır   (s.204). 
517
Urus xan hakimiyyəti  1361-1375-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
518
Toqta Qiya hakimiyyəti 1375-ci ildə idarə etmiĢdir. 

---

519
Teymur Məlik hakimiyyəti 1375-1376-cı illərdə idarə etmiĢdir. 
520
Qiyasəddin ToxtamıĢ hakimiyyəti 1376-1395-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
521
ToxtamıĢ  1395-ci  ildə  Terek  sahilində  Teymurlənglə  olan  üçüncü 
döyüĢdə məğlub olmuĢ və  1406-cı ildə ölmüĢdür. 
522
Teymurləng  18  fevral  1405-ci  ildə  Çinə  yürüĢ  edərkən  Otrar  Ģəhərində 
ölmüĢdür. 
523
Teymur Qutluq xan 1395-1401-ci illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur. 
524
ġadibəy xan - hakimiyyəti 1401-1407-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
525
Fulad (Polad) xan - hakimiyyəti 1407-1410-cu illərdə idarə etmiĢdir. 
526
Teymur sultan - hakimiyyəti 1410-1412-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
527
Cəlaləddin sultan - hakimiyyəti 1412-1412-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
528
Kərimberdi - hakimiyyəti 1412-1414-cü illərdə idarə etmiĢdir.  
529
Köpək xan - hakimiyyəti 1414-1417-ci illərdə idarə etmiĢdir.  
530
Cabbarberdi - hakimiyyəti 1417-1419-cu illərdə idarə etmiĢdir.  
531
Uluğ Məhəmməd xan  -  hakimiyyəti 1419-1420 və  1427-1433-cü illərdə 
idarə etmiĢdir. 
532
Bəraq xan - hakimiyyəti 1422-1427-ci illərdə idarə etmiĢdir.  
533
Əbülxeyr xan - hakimiyyəti 1429-1468-ci illərdə idarə etmiĢdir.
 
534
Qubilay qaan - hakimiyyəti 1260-1294-cü illərdə idarə etmiĢdir. 
535
«Cameüt-təvarix»də  verilən  məlumatla  Əbdi  bəyin  yazdıqlarını 
ümumiləĢdirib  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  Qubilay  Xanbalıq  Pekin-Cunduy 
Ģəhərini  1264-cü  ildə  saldırıb.  QıĢı  orada  keçirərmiĢ.  1271-ci  ildə  isə  onun 
yaxınlığında  Daydu  Ģəhərini  saldırmıĢ  və  orada  böyük  bir  saray  tikdirmiĢdir. 
Xanbalıq xanlar Ģəhəri deməkdir. 
536
Çox ehtimal ki, Hind körfəzi, limanı nəzərdə tutulmuĢdur. 
537
Futzyan  vilayətində  olan  Teyuan-çjou  Ģəhəri  orta  əsrlərdə  ən  böyük 
limanlardan biri olmuĢdur (S. T. II cild, s.175). 
538
Qubilayın  saldırdığı  Ģəhər  və  çəkdirdiyi  kanal  haqqında  geniĢ  məlumat 
üçün bax: S. T., II cild (rusca tərcüməsi), s. 173-176. («Rovzətüs-səfa»da göstərilir 
ki,  Qubilay  Çinin  paytaxtı  Çəkdunun  yaxınlığında  Xanbalıq  Ģəhərini  saldırır. 
Hindistan  limanından  böyük  bir  kanal  çəkdirmiĢdir.  Bu  kanalın  uzunluğu  40 
günlük yol imiĢ. (Mirxand,  «Rovzətüs-səfa», V  cild, s.80). 
539
Teymur Ulcaytu hakimiyyəti 1294-1307-ci illərdə idarə etmiĢdir. 
540
Quran,  40-cı  ğafir  surəsinin  16-cı  ayəsinin  ikinci  hissəsi.  Ayənin 
bütünlükdə  tərcüməsi  belədir:  «O  gündə  ki,  onlar  (məxluqat)  qəbirlərindən 
çıxarlar, onların heç bir iĢi Allaha gizlin qalmaz. Bu gün hakimiyyət kimindir? Tək 
və qadir olan Allahındır» (Qurani-kərim və türkcə anlamı, s.469). 
541
Vilayət-ġahlıq, hökmdarlıq. 
542
Hidayət-rəhbərlik edən, doğru yola çağıran.  
543
ĠrĢad-Doğru yol göstərən. 
544
Quran,  10-cu Yunis surəsi, 62-ci ayə.  

---

545
Quran, 49-cu surə,  13-cü ayə. 
546
Tamğa-Ticarət  və  istehsal  edilən  sənətkarlıq  malları  satılarkən  onların 
üzərinə qoyulan vergi, əsasən pul ilə alınır. 
547
Bac-Orta  əsrlərdə  ticarət  yollarından  istifadə  olunmaqla  mal  daĢınarkən 
Ģəhərin giriĢ qapısında tacirlərdən alınan vergi. 
548
Savəri-hörmət  və  ya  təbrik  məqsədi  ilə  Ģahlara,  ali  rütbəli  məmurlara 
verilən hədiyyələr. 
549
Vücuhat-Nəğd pulla toplanan vergi. 
550
Ġxracat-Əyalətlərdə  olan  döyüĢçü  və  dövlət  qulluqçuları  üçün  alınan 
vergi. 
551
Nozul  və  nozule-Vergi  yığanlar və dövlət  məmurları yerlərə getdikdə, 
əhali onları yer və azuqə ilə təmin etməli idi.  
552
Rəiyyəti-Rəiyyətdən alınan vergi. 
553
Mal-Müxtəlif xüsusi əmlakdan, o cümlədən bağ, zəmi, meĢəlik, dəyirman 
və s.dən alınan vergilər. 
554
Vücuhi-Çerik-Ordunu   saxlamaq və  təchiz etmək  üçün  alınan vergi. 
555
Yəni hər kim o vergiləri alsa, Allahın lənətinə gəlsin. 
556
Quran, 2-ci surə, 181-ci ayə. 
557
Xərac-Kənd təsərrüfatı məhsulları və pul ilə ödənilən vergi. 
558
«Kəraim asare» sözləri əbcəd hesabı ilə 978-ə bərabərdir. Çox ehtimal ki, 
vaxtilə  Səid  Nəfisi  «Kəraim  asare»  sözlərinin  yanında  səhv  olaraq  «979» 
yazmıĢdır. 
559
Xəttatın  qeydindən  məlum  olur  ki,  o  əsərin  üzünün  köçürülməsini  5-15 
iyul  1636-cı  ildə  qurtarmıĢdır.  Biz  vaxtilə  diqqətsizlik  nəticəsi  olaraq  əsərini 
üzünün  11  səfər  1042-ci  (28  avqust  1632)  ildə  köçürülüb  qurtardığı  yazmıĢıq. 
(Bax: Ə. H. Rəhimov, Əbdi bəyin «Təkmilətül-əxbar» əsərinin tamamlanma tarixi 
və  yazıldığı  yer  haqqında,  Azərb  SSR  EA  Xəbərləri,  (tarix,  fəlsəfə  və  hüquq 
seriyası 1984. №2, s.67). 
 
 

---

MÜNDƏRİCAT 
  
Müqəddimə 
(Xacə  Zeynalabidin Əli Əbdi bəy və onun   
«Təkmilətül-əxbar» adlı ümumi tarix əsəri). 
Üçüncü səhifə. On iki imamlı yüksək cəlallı  
Səfəvi Ģahları haqqında - Onların hakimiyyəti əbədi olsun 
Zeyl (əlavə) 
Xatimə   (sonluq) 
Ədəbiyyat izahlar və qeydlər 
 
 

---

ĠB № 
 
Əbdi bəy Şirazi 
 
 
TƏKMİLƏTÜL-ƏXBAR 
 
 
(Səfəvi dövrü – ġah Ġsmayıl və ġah Təhmasib dövrlərinin tarixi) 
 
 
   
Nəşriyyat redaktoru:  V. Əliyev 
Rəssamı: V. Ustinov 
Texniki redaktoru: T. Ağayev 
Korrektoru: Ə. Ələkbərov 
 
 
 
Fotoyığıma verilmiĢ 25.11.92. Çapa imzalanmıĢ 07.02.94. Kağız  
Formatı  84x108 1/32 Mətbəə kağızı №1. ġrifti tip-tayms. Ofset çap  
üsulu. ġərti çap vərəqi 10,50. Rəngli Ģərti ç/v 10,50. Hes. nəĢriyyat  
vərəqi 11,37. Tirajı 400.  SifariĢ 7400. Qiyməti müqavilə ilə 
 
 
 
«Elm» nəĢriyyatı 
 
 
 
370143, Bakı-143, Hüseyn Cavid pospekti, 31. 
Akademiya Ģəhərsiyi. Əsas bina. 
370146 Bakı-146, Mətbuat prospekti, 529-cu məhəllə. 
«Azərbaycan» nəĢriyatının mətbəəsi.