Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu

216
C.  A.-da  göstərilir  ki,  ordu  cümadiəs-sani  ayının  sonunda  (mart  ayının 
axırları  1528-ci  il) getdi. 
217
Ə.T.-də «Cəgirgə» yazılmıĢdır   (s.207). 
218
 C. A.-da ancaq «Meydan» yazılmıĢdır   (s.284). 
219
 C. Ə.-da göstərilir ki, ZeynəĢ özünü xəndəyə atdı və hər iki ayağı sındı   
(v.300 b). 
220
Ə. T.-də «Zülfüqar ibn Noxud sultan» yazılmıĢdır  (s.208). 
221
C. A.-da «Mabin dəĢt» yazılmıĢdır  (s.284). 
222
Ġbrahim sultan və onun yaxın adamlarının öldürülməsi ġ. N.-də nisbətən 
geniĢ  verilib  (s.176).S.  Ə.-da  isə  bu  hadisə  935-ci  ildə  və  ayrısa  sərlövhə  altında 
daha geniĢ təsvir edilmiĢdir (v.301a). 
223
M  və  C.  A.-da  «ĢeĢpər»  (s.284),  ġ.  N.-də  «bir  xəncər»  (s.177) 
yazılmıĢdır. 
224
ġatır -Böyük adamların qabağında gedib, yol açan. 
225
Qəyçaçı - Ev xidmətçisi, xidmətçi. 
226
 B - də «Hüseyn xan icazə aldı ki, öz ordusuna getsin» yazılmamıĢdır. 
227
Hərəm - qadağan olunmuĢ yer deməkdir, məsələn, Kəbə hərəm, qadağan 
olunmuĢ yerdir. Saraylarda qadınlara məxsus hissə də hərəm-hərəmxana adlanır. 
228
Cübbə-geyim növü, bir növ xalatdır. Cübbədar-geyimləri saxlayan Ģəxs. 
229
Oymaq-Ulusun bir hissəsi, fars dilində el, tayfa, xalq mənasında  iĢlənir. 
230
«Afəti-Təkəlu» (Təkəlunun bəlası) əbcəd hesabı ilə 937-yə bərabərdir. 
231
T.  T.-də  göstərilir  ki,  Bağdadın  hakimi  Məhəmməd  xan  ġahqubadı  və 
Qudurmos sultanı öldürdü və onların baĢlarını dərgaha göndərdi (s.15). 
232
S. A.-da «xələt» yazılmıĢdır (s.286). 
233
ġah  Təhmasibin  bacısı  Fatimə  sultan  bəyim  Qaraxan  Ustaclunun  arvadı  
və Abdulla  xan  Ustaclunun anası idi. 
234
Cuhə  sultan  və  Hüseyn  xan  münaqiĢəsi  ġ.  N.-də  təsvir  edilməmiĢdir.  C. 
A. (s.285-286) və Ə. T.-də (s.235-236) nisbətən qısa verilmiĢdir. C. Ə.-da Hüseyn 
xanın  Kəndmandan  gəlib  Cuhə  sultanın  yerini  tutduğu,  Əmir  Səfərin  Nikpey 
rübatında  (karvansarasında)  öldürüldüyü  və  Kərbəlada  dəfn  olduğu  qeyd 
edildikdən  sonra  göstərilir  ki,  Kərbəla  torpağı  haqqında  Mövlana  Füzulinin  Ģeri 
vardır.  Daha  sonra  Füzulinin  Kərbəla  torpağı  haqqında  olan  rübaisi  olduğu  kimi 
verilmiĢdir   (v.303b). 
235
Sultan Süleyman Qanuni 1520-1566-cı illərdə Osmanlı sultanlığını idarə 
etmiĢdir. 
236
Fitrət vaxtı-Ülamənin getdiyi və ġah Təhmasibin gəldiyi günə qədər olan 
dövr. 
237
Fiqh-ġəriət qanunları əsasında düzəldilmiĢ hüquq elmi. 
238
Heyət-Astronomiya. 

---

239
Bu  Ģahzadə  sonralar,  II  ġah  Ġsmayıl  (1576-1577)  öldükdən  sonra  sultan 
Məhəmməd  Xudabəndə  adı  ilə  Səfəvi    taxtına  çıxmıĢ  və  1578-1587-ci  illərdə 
ölkəni idarə etmiĢdir. I ġah Abbasın (1587-1629)  atasıdır. 
240
ġərəf  bəy  Rujəki-XVI  əsrin  görkəmli  tarixçisi  «ġərəfnamə»  adlı  əsərin 
müəllifi  ġərəf xan  Bidlisinin babasıdır. 
241
Ə. T.-də göstərilir ki, Fil paĢa 50 000 süvari ilə Ülamə ilə birlikdə gəldi  
(s.239). 
242
Elçilik-burada  və  baĢqa  yerlərdə  siyasi  nümayəndə  mənasındadır.  ġah 
Təhmasib  Mehmandar  Habil  bəyi  Türkiyəyə  sülh  müqaviləsi  bağlamaq  üçün 
göndərmiĢdi. 
235
Sultan Süleyman Qanuni 1520-1566-cı illərdə Osmanlı sultanlığını idarə 
etmiĢdir. 
236
Fitrət vaxtı-Ülamənin getdiyi və ġah Təhmasibin gəldiyi günə qədər olan 
dövr. 
237
Fiqh-ġəriət qanunları əsasında düzəldilmiĢ hüquq elmi. 
238
Heyət-Astronomiya. 
239
Bu  Ģahzadə  sonralar,  II  ġah  Ġsmayıl  (1576-1577)  öldükdən  sonra  sultan 
Məhəmməd  Xudabəndə  adı  ilə  Səfəvi    taxtına  çıxmıĢ  və  1578-1587-ci  illərdə 
ölkəni idarə etmiĢdir. I ġah Abbasın (1587-1629)  atasıdır. 
240
ġərəf  bəy  Rujəki-XVI  əsrin  görkəmli  tarixçisi  «ġərəfnamə»  adlı  əsərin 
müəllifi  ġərəf xan  Bidlisinin babasıdır. 
241
Ə. T.-də göstərilir ki, Fil paĢa 50 000 süvari ilə Ülamə ilə birlikdə gəldi  
(s.239). 
242
Elçilik-burada  və  baĢqa  yerlərdə  siyasi  nümayəndə  mənasındadır.  ġah 
Təhmasib  Mehmandar  Habil  bəyi  Türkiyəyə  sülh  müqaviləsi  bağlamaq  üçün 
göndərmiĢdi. 
243
Übeyd,  yaxud  Übeydüllah  xan  1533-cü  ildən  1539-cu  ilə  qədər 
hakimiyyəti idarə etmiĢdir. 
244
Heratdakı dəhĢətli aclığı Budaq MünĢi Qəzvini Bəhram mirzənin dilindən 
Ģəxsən eĢitmiĢ və «Cəvahirül-əxbar»da nisbətən geniĢ təsvir edilmiĢdir (v.304ab). 
245
1533-cü  ilin  baharı.  C.  A.-da  14  Ģaban  939-cu  il  (11  mart  1533) 
yazılmıĢdır   (s.286). 
246
Ə. T.-də Əlqas mirzənin 1500 nəfər süvari ilə Astarabada göndərildiyi və 
Bistama  çatdıqda  oraya  qəflətən  hücum  edib,  özbəkləri  məhv  etdiyi  yazılmıĢdır   
(s.244-245). 
247
Qəbaq,  qəbəq,  qəpəq,  qabaq  (balqabaq)  sözündən  yaradılıb.  Qəpaq, 
yaxud qopuq oyunu orta əsrlərdə çovkan kimi məĢhur olmuĢdur. Hətta bir sıra orta 
əsr miniatürçü rəssamı öz miniatürlərində bu oyunu təsvir etmiĢdir. Bəzi Ģairlər də 
bu oyunun adını öz Ģerlərində çəkmiĢdir. 
Ox, yaxud güllə atmaq üçün qızıl və gümüĢdən düzəldilmiĢ, qabaq Ģəklində 
olan hədəf meydanın ortasında uzun bir ağacın üstünə qoyulur. Atlı atıcılar çaparaq 

---

halda ona ox, yaxud küllə atarmıĢlar. Oxu hədəfə dəymiĢ atıcıya hədəfin özünü, at 
və xələt verərmiĢlər. 
248
Ə.  T.-da  ġah  Təhmasibin  Herata  939-cu  il  cümadiəl-əvvəl  ayının  22-də  
(20 dekabr 1532) gəldiyi yazılmıĢdır (s.245). 
249
Ülamənin  Bidlisə  gəlməsi  C.  A.  (s.287)  və  Ə.  T.-də  (s.246).  939-cu  il  
hadisələri təsvir olunarkən qeyd edilmiĢdir. 
250
Saruq-sarımaq  sözündən  olub,  sarıq,  sarqı,  çalma,  bir  növ  əmmamə 
mənasında iĢlənilir. Səfəvi sufilərinin geydikləri xüsusi növ papaq. 
251
Ərcistan  -Xorasan  vilayətində  Morqab  çayının  yuxarısında  dağlıq  bir 
nahiyədir. 
252
MəĢhəd Ģəhərində VIII imam Rzanın məqbərəsi nəzərdə tutulur. 
253
 Ġmam Rzanın məqbərəsinə iĢarədir. 
254
Ə. T.-də «Mavəraünnəhr» yazılmıĢdır (s.247). 
255
Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur. 
256
T.  Ə.-ın  hər  iki  əlyazma  nüsxəsində  katib  xətası  vardır.  Belə  ki,  guya 
Ülamə  Ġbrahim  paĢanı  böyük  bir  ordu  ilə  göndərmiĢ,  özü  isə  onun  ardınca 
gəlmiĢdir. Fikir Ə. T. əsasında təshih edilmiĢdir. 
257
Ə.  T.-də  göstərilir  ki,  Ġbrahim  paĢa  Ülaməni  10  000  nəfərlə  göndərmiĢ, 
özü isə 90 000 süvari ilə gəlmiĢdir  (s.247). 
258
Burada  «Köç»-  23  dəfə  dayanıb,  dincini  aldıqdan  sonra  yola  düĢmək 
mənasındadır. M-də «20 köç» yazılmıĢdır. 
259
Burada  Əcəm  Ġraqı  nəzərdə  tutulur.  Azərbaycan  da  orta  əsrlərin  coğrafi 
bölgüsünə görə Əcəm Ġraqına daxil idi. 
260
PiĢnamaz-Qabaqda namaz qılan baĢ ruhani.  
261
Möhtəsib-Ġnzibati iĢlərə baxan məmur.  
262
Nəsuh tövbəsi-Sidq ürəklə, səmimi qəlbdən tövbə etmək. Belə bir növbə 
barədə  Quranın  66-cı  surəsinin  8-ci  ayəsində  bəhs  edilmiĢdir.  ġah  Təhmasib   
Ģərabxana, bəngxana, məcunxana, qumarxana və s. Haqqında 941-ci il rəbiül-əvvəl 
ayının 7-də (16 sentyabr 1534) fərman vermiĢdir. (ġah Təhmasib, məcmueyi-əsnad 
və  mükatibati-tarixi...be  ehtimami-Əbdülhüseyn  Nəvai,  Tehran,  1350  h.Ģ.,s.513-
514). 
263
Əbdi  bəy  «Təkmilətül-əxbar»ı  978  (1570)-ci  ildə  tamamlamıĢdır.  ġah 
Təhmasib tövbə haqqında hökmü 941-ci ildə vermiĢdir. 978-941-37. Deməli, Əbdi 
bəy bu əsəri yazarkən tövbədən 37 il keçmiĢdi. 
C.  A.-da  tövbədən  939-cu  il  hadisələrindən  bəhs  edilərkən  məlumat 
verilmiĢdir. (s.287). 
264
Kəbudgünbəz-göy günbəz deməkdir. 
265
Əfəb  ayı-Ġran  GünəĢ  təqviminin  səkkizinci  ayı,  oktyabr-noyabr  aylarına 
uyğun gəlir. M.ġ.T.-də göstərilir ki, əqrəb ayının 5-ci gecəsi. 
266
Quran  və  orta  əsr  tarixçilərinin  yazdığına  görə  570-ci  -  Məhəmməd 
peyğəmbər anadan olan ildə-xristian həbəĢlərin hakimi Əbrəhə əl-ġərm öz ordusu 

---