Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu

31
Quran, 17-ci əl-Əsra surəsindən 81-ci ayənin bir hissəsi. 
32
 Quran, 6-cı əl-Ənam surəsinin 45-ci ayəsi. 
33
 Ġsgəndər-Makedoniyalı Ġsgəndər  (e.ə.356-323). 
31
 CəmĢid-Əfsanəvi  PiĢdadilər  sülaləsinin  dördüncü  Ģahı.  Guya  700  il 
yaĢamıĢ, novruzu-ilin əvvəlinci gününü bayram etmiĢ, Ģərab onun zamanında kəĢf 
edilmiĢdir.  Orta  əsrlərdə  yaĢamıĢ  bir  neçə  Ģair  CəmĢidin  adı,  həyatı  ilə  əlaqədar 
poemalar  yazmıĢdır.  Məsələn,  Salman  Savəci  (1300-1378)  «CəmĢid  və  XurĢid», 
Əbdi bəy ġirazi (1515-1580) Nizaminin  «Xosrov və  ġirin» poeması  müqabilində 
«Cami-CəmĢidi» və s. 
35
Süleyman-Yəhudilərin peyğəmbəri Davudun oğlu Süleyman peyğəmbər. 
36
Səfəvilər öz nəsillərini 7-ci imam Musa ibn Səfərlə bağlayırlar. XVI-XVII 
əsr mənbələrində onların Ģəcərəsi verilir. Lakin bunun heç bir  əsası yoxdur və bu 
Ģəcərə  göstəricilərində,  xüsusilə  FiruzĢah  Zərringülahdan  sonra  bəzi  ziddiyyətlər 
vardır  (Belə  ziddiyyətlərə  «Təkmilətül-əxbar»ın  B  və  M  nüsxələrində  də  rast 
gəlirik).  Xandəmirin  «Həbibüs-siyər»ində  27-ci,  onun  oğlu  Mahmudun  «Tarixi-
ġah Ġsmayıl və ġah Təhmasib»ində 22-ci, Qazı Əhmədin «Tarixi-cahan-ara»sında 
23-cü,  Ġsgəndər  bəy  MünĢinin  «Tarixi-aləm-arayi-Abbasi»sində  isə  ġah  Ġsmayılın 
28-ci sələfi 1-ci imam Əli, yaxud 7-ci imam Museyi-Kazimə çatdırılır. 
37
Quran, 61-ci əs-Səf surəsindəki 8-ci ayənin son hissəsidir. 
38
 Müasir  Türkmənistanın  türkmən  əhalisindən  fərqləndirmək  üçün 
mənbələrdə yazıldığı kimi - türkman verilir. 
39
 Bayandurlar  - Ağqoyunlu tayfalarından biri olan Bayandurlar Ağqoyunlu 
tayfa ittifaqının yaradılması və möhkəmləndirilməsində fəal rol oynamıĢlar. Sultan 
Rüstəm 1492-ci ildən 1497-ci ilə qədər hakimiyyət baĢında olmuĢdur. 
40
 Dini  rəvayətlərə  görə  Ġbrahim  Xəlilüllah  bütxanədəki  bütləri  balta  ilə 
sındırmıĢdır. 
41
 Hüseyni - Ġmam Hüseynin adı ilə yaradılmıĢ təriqət. 
42
 Karkiyə  Mirzə  Əli  847  (1443-44)-ci  ildə  anadan  olmuĢ,  883-cü  (I  iyul 
1478)  il  rəbiül-əvvəl  ayının  30-da  atası  Sultan  Məhəmməd  vəfat  etdikdən  sonra 
hakimiyyət  baĢına  keçmiĢdir.  911  (29  yanvar  1506)-ci  il  ramazan  ayının  4-də 
öldürülmüĢdur.  Abbas  kədivər,  Tarixi  -  Gilan  Tehran,  1319,  h.Ģ.s.56-67.  Mirzə 
Əlinin qəbir daĢındakı kitabədə onun 912 (19 yanvar 1507)-ci il ramazan ayının 5-
də  öldürüldüyü  yazılmıĢdır.  Mənuçehr  situdə,  Əz  Astara  ta  Astarabad,  II  cild, 
Tehran, 1351 Ģ., s. 344-350. 
43
M-də «Çəlavi». 
44
 M-də «Ərçununda». 
45
 Qədim  Ġran  GünəĢ  təqviminin  aylarıdır.  Təqvimi-Cəlali,  yaxud  Ömər 
Xəyyamın təqviminin 10-12-ci ayları-dekabr-yanvar, yanvar-fevral, fevral-mart. 
46
 Həmin təqvimin 1-2-ci ayları-mart-aprel, aprel-may. 
47
 M-də «Ərçundan». 

---

48
 Həqiqi  təxəllüsü  ilə  Azərbaycan  və  fars  dillərində  Ģerlər  yazan  CahanĢah 
həqiqi  (təv.  1405-1467)  Qaraqoyunlu  sülaləsinin  (1410-1467)  son  və  ən  qüdrətli 
hökmdarıdır.  1467-ci  ildə  Ağqoyunlu  Uzun  Həsənlə  (1453-1478)  müharibədə 
öldürülmüĢdür. 
49
 Ə. T.-də «CahanĢahın övladı» yazılmıĢdır (s.31).F. ġ.-də göstərilir ki, ġah 
Ġsmayıl  CahanĢahın  nəvələrindən  olan  sultan  Hüseyn  Barani  ilə  Gögcə  dəngiz 
(Göycə gölü) ətrafında görüĢür (2v.5b). 
50
Ə. T.-də Sultan   Hüseynin  ġah  Ġsmayılı  əsir  etmək  istədiyi  yazılmıĢdır   
(s.33). 
51
 Çuxursəd-indiki Yerevan ətrafında vilayət. 
52
 F.  ġ.-də  ġah  Ġsmayılın  Doqquzulama  və  ətraflarına  hücumu  ayrıca 
sərlövhə  altında  nisbətən  geniĢ  təsvir  olunmuĢdur  (v.  7b-9a).  Xüləfayi-raĢidindən 
4-cü xəlifə Əlinin  (656-661) nəsli. 
53
 Müasir Türkiyə ərazisində indi də həmin adla adlanan Ģəhərdir. 
54
 Ġslam dinini qəbul etmiĢ mədinəlilər ənsar, yəni köməkçi adlanırdı. 
55
Sufi-Buradakı  sufilər  ġah  Ġsmayılın  atası  ġeyx  Heydərin  tərəfdarları 
mənasındadır.  ġah  Ġsmayıl  islam  dininin  Ģiə  məzhəbini  əldə  bayraq  edərək, 
müharibə  apardığı  üçün  onun  ordusunu  əsasən  atasının  tərəfdarları-muridləri  və 
Ģiələr təĢkil edirdi. Buna görə tarixçilərin əsərlərində onlar sufi və qazi adlandırılır. 
56
  Əksər  orta  əsr  mənbələrində  Azərbaycan  dedikdə,  əsasən  bu  günkü 
Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur. 
57
 Qazi-Ġslam dini uğrunda müharibə edən döyüĢçülər.  
58-59
Rumlu,  ġamlu,  Zülqədər-ġah  Ġsmayılın  tərəfdarları  olan  türk  dilli 
tayfalar. 
60
 Rum-Kiçik  Asiyanın  Ģərq  Hhissəsi-Anadolu  vilayəti  və  ümumiyyətlə, 
indiki Türkiyə. 
61
 ġam-Müasir  Suriya  və  Fələstinin  tutduğu  ərazi.  Ġndiki  DəməĢq  Ģəhəri 
vaxtilə ġam adlandırılmıĢdır. 
62
 Misir-təxminən indiki Misir Ərəb Respublikasının tutduğu ərazi. 
63
 Diyarbəkr-Türkiyənin cənub-Ģərqində ən böyük Ģəhər. Bu Ģəhər əvvəllər 
Amid adlandırılmıĢdır. 
64
 Pərvanəçi-Orta  əsrlərdə  Ģahın  katibi  mənasında  iĢlədilmiĢdir.  (H. 
Zərinəzadə. Fars dilində  Azərbaycan sözləri, Bakı, 1962, s.201). Burada isə qasid 
xəbər çatdıran, çağrıĢçı mənasındadır. 
65
 Fərrux  Yəsar-ġirvanĢah  Xəlilüllahın  (1417-1462)  oğludur.  1441-ci  ildə 
anadan  olmuĢ,  1462-ci  ildə  atası  öldükdən  sonra  ġirvan  taxtına  çıxmıĢ,  1500-cü 
ildə ġah Ġsmayılla müharibədə öldürülmüĢdür. 
66
Sultan-Bayəzid-  II  sultan  Bayəzid  1481-1512-ci  illərdə  Osmanlı 
Türkiyəsini idarə etmiĢdir. 
67
 S.  A-da  göstərilir  ki,  ġah  Ġsmayıl  Qoyunölümündən  qoyun  ilinin 
novruzunda,  pəncĢənbə  günü  21  Ģaban  906-cı  ildə  (12  mart  1501)  keçmiĢdir 

---