Fəlsəfə tarixi
- 43 -
qəbul edən və nəfs-bədən əlaqəsi mövzusundakı materialist paradiqmanı
aşmağa çalışan Amerikalı filosof Uilyam Ceyms (William James) belə bu
mövzuda təbiətşünaslığın sərhədlərini aşa bilməmişdir (, s. 39).
Əslində materialist nöqteyi-nəzər iki maddi tərəf arasındakı əlaqənin
bu iki tərəfdən mahiyyət baxımından fərqli olan bir nəsnəni yəni şüuru
yaratdığını iddia edir. S. Xəlilova görə elm üçün əlçatmaz və izah olunmaz
olan da məhz bu məqamdır (6, s. 39-40). Yəni necə olur ki, maddə maddi
olmayan bir şey ortaya çıxarır? Bu sual hələ də elmin izah etməkdə çətinlik
çəkdiyi bir mövzu olmaqda davam edir. Həmçinin S.Xəlilova görə elmin ən
yeni nailiyyətlərindən bəhrələnərək mövzunu aydınlaşdırmağa çalışan
fəlsəfə də bu mövzuda qaneedici bir izah təqdim etmir. Xəlilov bu sahəni
elmin fəlsəfəyə saxladığı bir sahə kimi qəbul etməklə (6, s. 41) əslində nəfs-
bədən əlaqəsi mövzusunda pozitiv elmin deyə biləcəyi həlledici bir bir
sözünün olmadığına da işarə edir.
S. Xəlilov ruh-bədən əlaqəsi mövzusunda sırf dualist və sırf monist
mərkəzli nəzəriyyələrin də qane edici bir izah şəklinə malik olduqlarını
düşünmür. Çünki bunların birincisində bədənə, ikincisində isə ruha ikinci
dərəcəli bir yer verilir. Halbuki insan yalnızca ruh və ya bədən deyil ruhani
və cismani bir varlıq kimi yaradılmışdır və bu cəhətlərdən hansısa birininin
inkar olunması həqiqətin təhrifi mənasına gəlir (7, s. 72). Bəs elə isə Xəlilov
özü hansı alternativi təqdim edir? Ruhla bədən ona görə necə bir əlaqəyə
mailkdirlər? O, bu əlaqənin mahiyyəti mövzusundakı görüşlərini altı tezis
şəklində ifadə edir. Birinci tezisə görə “ Nəfs ruhun bədənlə «çəpərlənə-
rək» konkretləşdiyi, fərdiləşdiyi haldır” (6, s. 42). Bu tezisdən belə başa
düşülür ki, ruh nəfsə nisbətlə külli bir mövqedə olmaqla bədənlə əlaqəyə
girəndə çüziləşir və fərdiləşir. İslam məşşai ənənəsi də nəfsin bədəndə
fərdiləşməsindən əvvəl külli əqlin bir hissəsi olduğunu irəli sürür. Lakin S.
Xəlilov bunu əql deyil ruh adlandırmaqdadır. Ona görə insan nəfsi lokal və
fərdi olmaqla birlikdə birbaşa ruh aləmi ilə əlaqəli olduğu üçün insana əqli
aləmə qatılma imkanı verir.
S. Xəlilovun irəli sürdüyü ikinci tezisə görə “Nəfs ruhla bədən
arasındadır. Aşağıdan bədənə, yuxarıdan ruha bağlıdır” (6, s. 42). Bu
görüşlə Xəlilovun ifrat dualist və ifrat monist anlayışları uzlaşdırmağa
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1
- 44 -
çalışdığını və beləcə mötədil bir dualist perspektivdən çıxış etdiyini irəli
sürmək mümkündür. Belə ki, bu anlayışa görə nəfs bir tərəfdən tamamilə
mücərrəd bir cövhər olan ruhla, digər tərəfdən isə konkret olan bədənlə
əlaqəlidir.
Üçüncü tezis belədir: “Bədən ruhla canlanır və nəfsin mövcudluğu
təmin edilir. Ruhun təsir dairəsində olan bədən hələ canlıdır və nəfslə
birlikdədir” (6, s. 42). İkinci tezisin davamı olan bu tezis nəfsin möv-
cudiyyət səbəbinin nə tamamilə ruhani nə də tamamilə maddi və cismani
olmadığını göstərir.
Dördüncü tezis həyatın davamlılığının mümkünlüyü ilə əlaqəlidir:
“Sonsuz, əbədi, əzəli ruhun sonsuz, əbədi, əzəli materiya ilə görüş
məqamlarında lokal nəfs və lokal bədən yaranır. Və nə qədər ki, onlar
bir-birinə tən gəlir və bir-birini tamamlayır həyat davam edir.Həyat
ruhla materiyanın görüşündən doğan və nəfslə bədənin ittifaqı, bir-
birini tamamlaması şəklində davam edən bütöv prosesdir” (6, s. 42). Bu
tezis həm ruhun həm də maddənin əzəlilik və əbədilik xüsusiyyətlərinə
malik olduqlarını irəli sürərək bunların bir-birindən üstün olmadıqlarını
iddia edir. Canlılığın və həyatın davam etdirilə bilməsinin mümükünlüyü
ruh və maddənin ahəngli bir bərabərliyindən asılıdır. Bu harmoniya davam
etdiyi müddətcə həyat da davamlılığını qoruyar.
Professor Xəlilovun irəli sürdüyü beşinci və altıncı tezislər belədir:
“Hər bir bədənin əsasında müəyyən ideya dayanır. Bədənin ideyası ilə
nəfsin ideyası adekvatdır. Adekvatlıq pozulduqda həyat qüruba sarı
gedir” (6, s. 42).
S. Xəlilova görə bədənlə əlaqənin nəticəsində lokallaşan və fərdiləşən
nəfsin zaman-zaman bu zəncirdən xilas olma imkanı əldə etməsi mümkün-
dür. Bunun ən bariz nümunəsi yuxudur. İnsan yatanda onun nəfsi müvəqqəti
olaraq bədəndən ayrılır, zaman və məkan müəyyənliyindən qurtularaq ruhlar
aləminə daxil olur və beləcə bir tərəfdən digər bədənlərdən ayrılmış ruh-
nəfslərlə görüşməsi, digər tərəfdən isə zaman müəyyənliyinin itməsi səbəbi-
lə keçmişə və gələcəyə səyahət edə bilməsi mümkün olur (6, s. 42-43).
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi peripatetik ənənədə nəbati, heyvani və
insani (düşünən nəfs) nəfs bölgüsü vardır. S. Xəlilov da bu bölgünü qəbul
Fəlsəfə tarixi
- 45 -
etməklə birlikdə insani nəfsi digərlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətləri
müzakirə obyektinə çevirir. Ona görə insan heyvani nəfsdə olan bir çox xü-
susiyyətə sahibdir. Misal üçün, onların hər ikisi daxili hərəkətə malikdirlər.
Lakin insanı heyvandan fərqləndirən ən əsas amil onun hərəkətlərinin hansı-
sa bir iradə deyil şüurlu və planlı bir istək və iradə xüsusiyyətinə malik ol-
masıdır. İnsanı səciyyələndirən başqa bir xüsusiyyət də onun fikir yaratmaq
və fikri praktikada gerçəkləşdirmək imkanına malik olmasıdır. Bundan baş-
qa fikirlər passiv bir halda da insanda var ola bilər. Onların həyata keçməsi
də istər insanın öz mühiti ilə əlaqəsinin, istərsə də onun daxili bir fəaliyyəti-
nin nəticəsində bu fikirlərin daha sadə fikirlərdən törəməsi sayəsində müm-
kün olur (6, s. 45).
S. Xəlilov həqiqətin bütöv mənzərəsinin onun təfəkkür və cisim kimi
qeyri-müəyyən və şərti anlayışlara bölünməsi nəticəsində aydınlaşdırılması-
nın mümkün olmadığını qeyd edərək mütləq monist və mütləq dualist anla-
yışlarının yetərsizliyinə diqqət çəkir. Ona görə bu mövzuda “ən optimal mo-
del bir tərəfdən mütləq ideyanın, digər tərəfdən mütləq materiyanın anlayış-
larını (tərifini) vermək və bu iki qütb arasında yerləşən insan və maddi dün-
yanın səciyyəsini və münasibətlərini də ancaq bundan sonra aydınlaşdırmaq
mümkündür” (6, s. 46).
S.Xəlilov mütləq ideyanın Tanrı ilə eyniləşdirilməsinə də qarşıdır.
1
Çünki ona görə belə olsa onda maddənin yerinin müəyyənləşdirilməsində
bəzi çətinliklər meydana gələr. Belə ki, bu görüş qəbul olunarsa onda ya
maddənin ideyadan törədiyi və yaxud da onun Tanrıdan asılı olmadan
əvvəlcədən var olduğu təsdiq olunmalıdır. Bu görüşlərin ikisi də problemi
həll etməkdən uzaqdırlar. Zira birinci yanaşma Əflatunun ideyalar nəzəriy-
yəsini ağla gətirir ki, bu da sonda bizi maddi olanın real varlıqdan məhrum
olduğuna dair görüşə aparıb çıxarar. İkinci görüş isə maddəni Tanrı ilə eyni
statusda görür. Xəlilov bu mərhələdə öz formulunu təqdim edir: “İnsan özü
bədənə malik olmaqla, aralıq dünyanın bir parçasıdır. Digər cisimlər ideya
ilə maddiyatın vəhdətindən ibarət olduğu kimi, daha doğrusu maddədən,
materialdan müəyyən bir ideya əsasında yoğrulub düzəltdiyi kimi, insan da
1
Ona görə Tanrı mütləq ideya və mütləq materiya qütblərini birləşdirən yeganə Mütləq
Varlıqdır.
Dostları ilə paylaş: |