Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M üntəxəbat
Azərbaycanın  qədim   tarixinə d a iry a zıh   m ənbələr
16.
17.
Stadi  -   yunanlara  m əxsus  uzunluq  və  ərazi  ö lçü  va- 
hididir.  A ttika  stadisi  ~  177,6  metr,  O lim piya  stadisi
-   192,27  metr.
A ntoninin  A tropatenaya  yürüşü  haqqm da  bax;  Plu- 
tarx “M üqayisəli tərcüm eyi hallar” .
O ktavian A vqust
Tarixdə  “Ilahi  A vqustun  əm əlləri”(“Res  gestae  divi 
A ugusti”) kimi  tam nan yazı,  əslində,  Rom a im peratoru O ktavian 
A vqustun  (е.э.  30  il  -   e.  14-ci  ili)  hakim iyyətinin  son  illərinə 
dair  sənədlərdən  biri  və  bilavasitə  özünün  tərtib  etdiyi,  bu 
səbəbdən də qiym ətli  və  etibarlı  olan  sənəddir.
“Res  gestae  divi  A ugusti”nin  (bundan  sonra  R gdA ) 
m ətni  R om a  şəhərində  təqdim   edilm iş  və  dövlətin  b ir  neçə 
şəhərində m ətnin  surətləri həkk  olunmuşdur.  H al-hazırda R gdA - 
nm   K içik  A siyada  tapılm ış  üç  surəti  m əlumdur.  M ütəxəssislər 
əsasən  RgdA-nm   qədim   Ankira  (m üasir  Ankara)  şəhərində 
tapılan  və  “A nkira  yazısı”  adlanan  mətnin  əsasında  tədqiqatlar 
aparırlar.
Qeyd  etm ək  lazım dır  ki,  RgdA -nm   mətnində  bəzi  ça- 
tışm ayan  fraqm entlərə  rast  gəlinir.  Lakin  bu mənbənin  m ətni  iki 
dildə  (latın  və  qədim   yunan  dillərində)  yazıldığına  görə  hər  ikisi 
üm um i  mətni tam am lam aq üçün m ütəxəssisbrə imkan yaradır.
Ü m um ilikdə  RgdA -nm   mətni  35  maddədən  ibarətdir. 
B urada  O ktavian  A vqust  həm   Rom a  dövləti  daxilində,  həm   də 
onun  hüdudlarm dan  kənarda  Roma  nam inə  göstərdiyi  xidm ətlə- 
rini  sadalayır.  B u  b ö lü m b rin   doqquzunda  xarici  siyasət  məsələ- 
ləri  öz  əksini  tapıb  ki,  bundan  da beşi  ancaq şərq  siyasətinə  həsr 
olunm uşdur.  B izim   üçün  mühüm  və  əlamətdar  hal  odur  ki,  şərq 
siyasəti  ilə  bağlı  5  bölm ənin  dördündə  Avqust  Romanın  qədim 
A zərbaycan  ərazisində  olan  iki  dövlətə  (M idiya-Atropatena  və 
Q afqaz  A lbaniyasına)  qarşı  yeritdiyi  xarici  siyasəti  haqqm da 
m əlum at  verir.  G öründüyü  kimi,  bu  nisbət  (5:4)  olduqca  diq- 
qətəlayiqdir.
53.  Oktavian A vqust “Ilahi Avqustun əm əllərindən” 
fraqm entlər
Fraqm entlərin tərcüraəsi  aşağıdakı  nəşrə  əsasən verilir:
Res gestae Divi A ugusti ex m onum entis Ancyrano  et 
A polloniensi // Ed.  M omsen Th.  Berolini,  1883.
Т э г с й т э  və şərhlər Iradə М.  Nəcəfovanmdır.
RgdA  27:  “< ...>   mənim   oglum   Q ay'    sakit- 
bşdirilm iş < .. .>  həm in xalqa^ hökm darlıq etm əyi mən midiyalı- 
lann^ hökmdarı  Artabazm'*  oğlu  Ariobarzana^,  onun  ölümündən 
sonra isə onun  oğlu Artavazda^ həvalə  etdim < ...> ”
RgdA 31:  “< ...>   albanların^ və iberlərin* və midiyahlann^ 
səfırlər”   vasitəsilə  bizim '^  dostluğumuzu'^
.10
hökmdarı 
xahiş  ediblər,”
R gdA   32:  “< ...>   midiyalilann'"^  hökm dan'^  A rtavazd‘®
 
<.. .> mənim yanım a gəlmişdir'^ < .. .>”
R gdA   33:  “Parfıyalılarm^^  və  m idiyalıların'^  xalqlan 
səfırlər vasitəsilə^®  çatdınlm ış  xahişi  əsasm da  m ən  onlar  arasm- 
dakı  birinci  adam lan^’  --  hökmdar Fraatın^^  oğlu,  hökm dar  Oro- 
dun^^  nəvəsi  Vononu^" parfıyalılara,  hökm dar Artavazdın^^  oğlu, 
hökmdar  A riobarzanın  ^  nəvəsi  Ariobarzanı^’  isə  midiyahlara^** 
hökm dar təyin  etdim .”
Şərhlər
1. 
Qay  Sezar  -   əslində  A vqustun  oglu  yox,  böyük  пэ- 
vəsi  idi.  A vqust onu oğulluğa götürmüşdür.
2. 
A rm enilər  nəzərdə  tutulur.  A rm eniya  A tropatena  i b  
həm sərhəd olan  ölkəb rd ən  biri  idi.
3. 
M ətndə  “m idiyalılar”  dedikdə  Avqustun  dövründə 
məhz m idiyalılar-atropatenalılar nəzərdə tutulur.
4. 
Bu  A rtabaz  A tropatenanın  е.э.  59-20-ci  ilb rd ə  
hökm dan  olan  Atropatenalı  I  Artavazdır.  Bu  hökm - 
darın  adınm  A rtabaz  (və  ya  Artavaz,  Artavazd,
146
147

---

M üntəxəbat
Azərbaycanın qədim  tarixinə  d a iry a zıh   m ənbələr
A rtavasd)  kim i  yazılm ası  həm in  adın  latınca  və  qə- 
dim  yunanca səslənm əsində və yazılışm da olan  fərqə 
görə yaranıb.
5. 
B u Ariobarzan Atropatenanm е.э.  20-ci  ildən -  e.  4-cü 
ilinədək  hökm dan  olan  atropatenah  II  Ariobarzandır.
O, e.  2-4-cü illərində Armeniyamn da hökmdan idi.
6. 
B u A rtavazd A tropatenanm   e. 4 -6 -c ı  illərində hökm- 
darı  olan  atropatenalı  II  A rtavazddır.  O,  e.  4 -6 -c ı  il- 
lərində A rm eniyanın da hökm darı  idi.
7. 
D em əli  albanlar  və  o nlan n   ölkəsi  -   Qafqaz  Alba- 
niyası  da A vqusta tamş  idi və onu m araqlandırırdı.
8. 
D em əli  iberlər  və  onlarm   ölkəsi  -   Qafqaz  Iberiyası 
da  A vqusta  tam ş  idi  və  onu  m araqlandınrdı.  Qafqaz 
Iberiyası  Q afqaz  A lbaniyası  ilə  həm sərhəd  olan 
ölkələrdən biri idi.
9. 
Y əni m idiyahlann(-atropatenalılarm )
10. 
T əə ssü f ki,  A vqustun  hakim iyyəti  dövründə  Albani- 
ya  hökm darlannın  adları  bizə  m əlum   deyil.  Atropa­
tenanm   isə A vqustun hakim iyyəti  dövründən bizə  üç 
hökm darm m   adı  çatmışdır:  I  Artavazd,  II  Ariobar­
zan,  II A rtavazd (bax 4-cü,  5-ci və  6-cı qeydlərə).
11. 
Bu  m əlum at  A lbaniyanm  və  Atropatenanm  səfırləri- 
nin  R om a  dövlətinə  gəlməsini  və  orada  qəbul  olun- 
m asm ı  sübut edir.
12.  Y əni  im perator Avqustun və Roma dövlətinin.
13.  Yəni  dostluq  m ünasibətləri  yaratmaq  istəyirdirbr, 
B urada  qeyd  etm ək  lazım dır  ki,  A tropatena-Rom a 
dostluq  münasibətləri  A vqustdan  əvvəl,  məsələn, 
е.э.  I  əsrin  30-cu  ilb rin in   ikinci  yarısm da  M ark  An- 
toninin Şərqə yürüşü zamanı qurulmuşdur.
14. 
Yəni  m idiyalılann(-atropatenahlarm ).
15.  Latm ca bu söz сэш  şəkilçisi  ilə  işlədilib,  çünki  bura­
da  A vqust  bir  neçə  ölkənin  hökm darlannm   adlarmı 
sadalayır.
16. 
A tropatenalı  I Artavazd (bax 4-cü qeydə)
17. 
Bu  görüş  e.ə.  20-ci  ilb rin   əw əllərin d ə  olmuşdur. 
B undan  əvvəl  atropatenah  I  A rtavazdm   parfıyalı  IV 
Fraat  ilə yaranan  problemləri  nəticəsində R om a döv- 
b tin ə   gəlmişdir.  Görünür  o,  köm ək  üçün  A vqusta 
m üraciət etmişdir.
18. 
Parfiya  A tropatena  i b   həm sərhəd  olan  ölk əb rd ən  
biri  idi.
19. 
Yəni  m idiyalılann(-atropatenalılann).
20. 
Bu m əlum atdan  aydm  olur ki, A vqustun hakimiyyəti 
dövründə  s ə fırb r ikinci  dəfə  A tropatenadan R om aya 
gəlm iş  və  orada  qəbul  olunm uşlar  (səfırbrin  ilk  gə- 
lişi haqqm da  10-cu qeydə bax).
21. 
Yəni,  A vqust Parfıya və A tropatena d ö v b tb rə  başçı- 
lıq  edən  s ü la b b rin   nüm ayəndələrini  (A rşak ib r 
sü lab sin in   nümayəndəsini  Parfiyaya,  A tro p atib r  sü- 
la b sin in   nümayəndəsini  isə  Atropatenaya)  hökm dar 
təyin  etdi.
22. 
Е.Э.  38/37-2-ci  ilb rd ə  Parfıya  hökmdarı  olmuş
IV Fraat nəzərdə  tutulur.
23. 
Е.Э. 
57-37  ilb rd ə   Parfıya  hökm dan  olmuş  II  Orod 
nəzərdə tutulur.
24. 
E.  7 /8 -1 1-ci  ilb rd ə   Parfiya hökm dan  olmuş  I  V onon 
nəzərdə tutulur.
25. 
A tropatenah  I A rtavazd (bax 4-cü qeydə).
26. 
A tropatenah  I  Ariobarzan  [е.э.  ?  -   59-cu  ilb rd ə] 
A tropatenanm  hökmdarı  idi.
27. 
A tropatenah 
II  Ariobarzan  (bax 
5-ci  qeydə). 
M əlum dur  ki,  bu  fraqmentdə  (RgdA  33)  adi  ç ə k ib n  
Parfiya  şahzadэsi  (I)  Vonon  Rom ada  A vqustun  ya- 
nmda  yaşayırdı.  Fikrimizcə,  şahzadə  atropatenah  (II) 
Ariobarzan  da  V onon  kimi  Rom ada  yaşayırdı.  O na 
görə A vqust on lan   taniyaraq adlanni Ь1г§э sadalayir.
28. 
Yэni m idiyahlara(-atropatenahlara).
148
149

---