Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili
Müntəxəbat АгэгЬсусапш qədim tarixinə d a ir yazılı m ən bəh r
Yüklə 7,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müntəxəbat Azərbaycanın qədim tarixinə d a iry a zılı m ənbəhr
- Yaqub Mahmudo v
Müntəxəbat АгэгЬсусапш qədim tarixinə d a ir yazılı m ən bəh r tayfalann (m adahların və parslarm) axını və tədricən siyasi hakim iyyəti э1э alm alan M ada dövlətinin yaranm ası ilə nəticələ- nir. Е .Э . I m inilliyin ortalarında yaranan Əhəməni dövləti mada- hlarm im periyasım devirərək, Urmiyaətrafı 1офая1ап inzibati- ərazi vahidləri arasm da bölüşdürür. Е.э. VI əsrdən etibarən A zərbaycam n sosial-siyasi tarixi i b bağlı m əlum atlar artıq yeni m ətnlərdə və xüsusən də bu yerlər üçün əvvəllər səciyyəvi olma- yan d ilb rd ə yazıhr. B unlara Əhəməni hökm darlarınm (əsasən I D ara və K serksm ) qədim fars dilində tərtib olunm uş mixi ki- tabələri və antik (Y unan-R om a) m üəlliflərin (Herodot, Ktesi, Plini, Strabon, Feofan və başqalan) qədim yunan və latm dillə- rindəki əsərləri daxildir. Azərbaycanm A razdan şimaldakı tor- p aq lan və onun sakinləri haqqında ilk m əlum atlar m ənbəbrdə, əsasən, b u zaman əks olunm ağa başlayır. A ntik yazarların bəzən gerçək form ada, bəzən də m ifoloji şəkildə tosvir etdikləri məlu- m atlar A zərbaycan d ö v b tb rin d ə - cənubda Atropatenada, şi- malda isə A lbaniyada baş verən sosial, siyasi, etnomədəni pro- sesb ri iz b m əy ə im kan verir. A tropatena sakinbrinin dini dün- yagörüşü və adət-ənənəb ri haqqında birinci dərəcoli т э п Ь э zər- d ü ştibrin müqəddəs kitabı “A vesta” hesab olunur. Kitab təkcə Zərdüştün dini ehkam və təlim brinin toplusu deyil; burada, cyni zamanda, a y in b r və ib a d ə tb r b bağlı mərasiınlərin kcçirilməsi qaydaları göstərilir, otoraq əkinçi-m aldar həyat torzi vosf olunur və təkallahlıq ideyasınm təbliği ilə insanlann mənən saflaşması fıkri aşılanhr. O rta fars dilində tərtib olunm uş pəhlovi kitabəbri S asan ib r dövründə (IIl-V II ə srb r) Azorbaycanın nəinki geosi- yasi problem brinin, hətta etnomədoni dəyərlərinin öyrənilmə- sində əvəzsiz mənbə sayılır. B ir neçə dəfə dilimizə b rcü m ə olunduğıından bu тэп Ь э- b rin bir qisminin m əzm unu i b geniş oxucu kü tb si əv vəlb r də tanış idi. M ərhum tarixçim iz Solm az Qaşqayın 2006-cı ildə nəşr olunan “Qədim Azərbaycan tarixi mixiyazılı m ənbələrdə” adlı əsəri bu sahədə эп m üvəffəqiyyətli nümunədir. Əsərdə, əsasən, akkad və urartu d ilb rin d ə tərtib olunmuş kitabəbrdən seçmə n ü m u n ə b r toplanmışdır. Lakin kitabda digər mixiyazılı d ilb r- dən (elam, qədim fars) nüm unəbr verilm ədiyindən qədim tari- x im iz b baglı m ənbəbrin rəngarəngliyini əks etdirə b ib cək daha ətraflı bir əsərə ehtiyac duyulurdu. Ötən m üddət ərzində qaynaqlara artan tədqiqatçı və oxucu m arağı Respublikamızda qədim d ilb r üzrə ixtisaslaşmış mütə- x əssisb ri bir araya g əb rək , digər d ilb rd ə də yazılmış m ətn b ri nəzərə almaqla daha dolğun əsər üzərində çalışm ağa sövq etdi. 2007-ci ildə A M EA-nm A.A.Bakıxanov adma Tarix İnstitutu- nun Elm i Şurası “Azərbaycanm qədim tarixi” şöbəsinin əmək- daşlan n a müvafıq tapşınğın icrasını h ə v a b etdi. Bu işə məsul şə x sb rin - akkad dilinin gözəl bilicibri M irheydər M irzəyevin və Solm az Qaşqayın vaxtsız vəfatı tə rc ü m ə b rb bağlı çalışm alan xeyli b n g itsə də, onlann tövsiyyəbri nəzərə almmış və layi- hənin başa çatdınlm ası daim gündəmdə saxlanm ışdır. Oxucuların m üzakirəsinə v erib n bu m üntəxəbatda tərcü- mə olunan m ənbəbrdən n ü m u n əb r xronoloji ardıcıllıqla və yazıldığı d ilb rə m üvafıq yerbşdirilm işdir. Bu m ə tn b rin əksəriy- yəti onlan tərcümə edən tədqiqatçılanm ızm əvvəlki araşdırma- lannda da yer alıb; redaktə zamam yalnız lazımi hallarda düzə- liş b r edilmişdir. Qədim d ilb rd ə yazılmış m ətn b rin b rcü m əsi ağır zəhm ət tə b b edir. Əsas çətinlik ondadır ki, şum er və elam kimi bəzi dil b r hələ miladdan xeyli əvvəl ünsiyyət vasitəsi funksiyasını itirdiyindən ölü d ilb rə çevrilm işbr. M üasir d illə rb genctik bağ- hlığı təyin edilmədiyindən, bu d ilb rin leksik fondu, morfoloji strukturu və digər qram m atik xüsusiyyətbri tam bərpa olunma- yıb. Bu baxımdan şum er və elam d ilb rin d ə yazılan m ətnbrin b rcüm əsi bəzi hallarda şərtidir. Bütün hallarda tərcüm ə zamanı qədim m ə tn b rin dil və üslub xüsusiyyətbrinin maksimal dərəcədə gözbnilm əsinə diq- qət yetirilmişdir. M üasir oxucu üçün пэ qədər çətin olsa b e b , yer və şəxs adlanm n orijinalda olduğu kimi səsbnm əsinə xüsusi fıkir verilmişdir. B e b yanaşm a əhalinin dil mənsubiyyətini təyin Müntəxəbat Azərbaycanın qədim tarixinə d a iry a zılı m ənbəhr etməyə və adlann etim oloji izahmı verm əyə im kan yaradır; bu adlar, eyni zamanda, m üqayisəli dilçilik üçün dəyərli т э п Ь э sayıla bilər. Т эгсй тэу э cəlb olunan m ətn b rin böyük əksəriyyəti fraq- m entar vəziyyətdədir. M ətnlərin korlanm ış yerlərinin Ьэфаз! bəzi hallarda müm kün olsa belə, şərti sayılm ahdır. Fraqmentar yerlər bucaq m ötərizələrdə - < > form ada verilir; çətin dərk olunan söz V3 ifadələr, о cüm lədən A zərbaycanla əlaqəsi olm ayan m əlumatlar isə həm in m ö tərizəbrdə nöqtələrlə - <...> işarələnir. Tərcüməsi şübhə doğııran sözlərdən sonra qövsvarı m ötərizələrdə sual işarəsi - (?) qoyulm uşdur. M üntəxəbatda m ənbələr dili, dövrü və xarakterinə müvafıq olaraq 9 bölmə üzrə qruplaşdırılıb. Birinci bölm əyə daxil olan şum erdilli m ə tn b r A llahverdi Ə lim irzəyev tərəflndən tərcümə olunub. Ən bö)öik ikinci Ь о1тэуэ daxil olan akkaddilli (aşşur- babil) m ətnlərin bir qism inin (əsasən turakku tayfaları barədə m əlum at verən M ari sən əd b ri) tərcüm əsi M irheydər M irzəyevə m əxsusdur və onun 2005-ci ildə A M EA-m n X əbərbrində dərc olunm uş “Qədim Azərbaycan tayfalarm m A şşur hərbi ekspansi- yasm a qarşı mübarizəsi tarixindən (е.э. XVIII əsrin 1 -ci yan sı)” adlı m əqabsindən götürülmüşdür. Turukkularla bağlı digər sə- n ə d b r qrupunu (Tell-Şem şara m ətn b ri) və kutüərin xatırlandığı k itab əb ri Allahverdi Ə lim irzəyev tərcümə etmişdir. Bəzi mətn- b rin tərcüməsi Solmaz Q aşqayın y u xanda adı qeyd olunan kitabm dan götürülmüşdür. Ü çüncü bölm ədəki Elam m ətnbri Allahverdi Əlim irzəyev tərəfindən tərcüm ə olıınub. Dördüncü bölm ədə v erib n urartu dilindəki m ətn b rin dördü Solmaz Qaş- qaya, biri isə Allahverdi Əlim irzəyevə m əxsusdur. Növbəti iki bölm əyə R au f M əlikovun qədim Iran dilb rin dən , о cüm bdən Ə həməni hökmdarlarının qədim fars dilindəki mixi kitabəbrin- dən və “A vesta” parçalarm dan ibarət tərcürnəbri daxil edilib. Y eddinci bölmədə antik yazarların (Herodot, Strabon və b.) əsərbrindən ed ib n te rc ü m ə b r Kamal Əliyevə, Fəridə Əliye- vaya, İradə S əb ro v ay a və Aysel K ərim ovaya məxsusdur. Təqdim olunan m ünbxəbatın эгзэуэ çıxmasmda AMEA- nın Arxeologiya və Etnoqrafıya İnstitutunun əm əkdaşlan Sara Q asım ovanm və İradə Nəcəfovanm da əməyi az olmayıb. B e b ki, p əh b v i dilindəki m ətn b rin tərcüməsinə həsr olunmuş sonun- cu bölm ə bütövlükdə Sara Qasımovaya, Oktavian Avqustdan e d ib n tərcüm əbr isə İradə Nəcəfovaya məxsusdur. M üntəxəbatda toplanrnış tərcümə nüm ım əbri ş ə rh b rb m üşayiət olunur. M ətn b rd ə təsadüf e d ib n yer və şəxs adlanm n, о c ü m b d ən spesifık term inlərin və ifad əb rin izahı şərhbrdə əks olunub. M ənbəbrin tercüməsi və onlara verilən ş ə r h b r b yanaşı, qaynaq müəllifləri haqqm da da ümumi arayış verilmiş və nəşr olunduğu ədəbiyyat göstərilmişdir. Kitabda bu tip müntəxəbatlar üçün səciyyəvi olmayan daha bir y en ilik b qarşılaşırıq. Tarixin yaddaşm a keçmiş yazı sistem brinə oxucu marağını artırrnaq üçün m üntəxəbatın so- nunda qədim d ilb rd ə tartib olunmuş m ə tn b rin surətbri veril- m işdir. Bu illüstrasiyalar oxuculann Qədim D ünyanın fərqli yazı sistem b ri ib əyani tam şlığına imkan yaradır. Ümid edirəm ki, m ütəxəssisbrim izin təqdim etdiyi bu m üntəxəbatın tim salında tariximizin qədim m ərhəbsinin öyrə- nilm əsində önəmli rolu olan qaynaqlann araşdınlm ası istiqamə- tindəki səybri m üsbət qarşılanacaq və oxuculann rəğbətini qazanacaqdır. Tariximizə töhfə olan bu m üntəxəbatın layiq ol- duğu qiyməti alacağına və g əb cək tədqiqatlara yol açacağına əminəm. Bu qiymətli ilk m ənbə toplusunun işıq üzü görməsinə “Azərbaycanın qədim tarixi” şöbəsinin əm əkdaşları Allahverdi Əlim irzəyev və R au f M əlikovun böyük э т э к s ə rf etdikbrini oxuculara yetirməyi özümə borc bilirəm. Yaqub Mahmudo v, Ə m əkdar Elm xadim i A M E A -n ın m ü xb ir üzvü, D övlət M ükafatı laureatı professor Yüklə 7,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|