Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili
Müntəxəbat A zərbaycanm qədim tarixinə d a iry a zılı m ənbəhr
Yüklə 7,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. “Luqalbanda H urrum dağında” eposundan parça
- Müntəxəbat Azərbaycam n qədim tarixinə d a iry a zılı mənbələr
Müntəxəbat A zərbaycanm qədim tarixinə d a iry a zılı m ənbəhr I BÖLM Ə Şum er mənbələri Ön Asiyanm elmə m əlum эп qədim xalqı hesab olunan şu- m erlibrin Dəclə və Fərat çaylan vadisinə (M esopotamiya və ya İkiçayarası) haradan və пэ zam an gəlm əbri dəqiq m üəyyənbşdi- rilməyib. Onlar öz ölkələrini Kİ.ENGİ. “K ah in b r kəni” adlandırırdılar. M esopotam iyanm cənub hissəsinə şamil ed ib n “Şumer” termini akkad (şərqi sami dilbrindən biri) mənşə- lidir, lakin mənası məlum deyil. Е.э. IV minilliyin sonlarında bu- rada meydana g ə b n ilk piktoqrafık (şəkli) yazmın yaradıcılan şu- m e rlib r hesab olunur. Bu dildə texminən 1400 il ərzində gil löv- h ə b r üzərində iqtisadi, tarixi, dini və ədəbi m ə ta b r tərtib olunub. Ilkin m ərhəbdə sözlü oxunuşa malik təsv irb r və piktoqramJar qeyri-müəyyən ardıcılhqla yerbşdirilir və heç b ir qrammatik göstericibr qeyd olunmurdu. Gil lövhəbrin səthi şaquli və üfiiqi x ə ttb r b sütun və sətirb rə bölünürdü. B e b primitiv yazı növü i b yalmz sadə hesablama tə b b edən əm əliyyatlann (m əsəbn, işçi heyətin, ev heyvanlarmın, э т э к a b tb rin in və m əişət əşyalarının sayı, əkin və örüş sahəbrinin ölçübri, dənli və maye formah ərzaq məhsullarmm miqdarı və s.) qeydiyyatı aparılırdı. Е.Э. XXVI əsrdən başlayaraq piktoqrafik təsvirlər tədricən sxem atik cizgiiərə, daha sonralar isə m ism ar formalı işarəbrə çevrilir. İşa rəb r sözlü və hecah oxunuşlara malik idi. Klassik şum er m ə tnbrində (е.э. X IX -X V III ə s rb r) təxminən 600 mixi işarə vasitəsi i b iri həcmli (500-600 sətirlik) dastanlar tərtib olunurdu. Yer, şəxs, heyvan və bitki adlarm ın, minerallar, metal- lar və saxsı qablarla bağlı term inbrin yazılışı zam am xüsusi təyinedici işarəbrdən istifadə olunurdu, s ö z b r isə bir sətirdən digərinə, əsasən, keçirilmirdi. Qrammatik quruluşuna görə şumer dili aqqlütinativ (iltisa- qi) d ilb r qrupuna aiddir, yəni m üxtəlif şək ilçib r sözün köküno əlavə olunurdu. Bu dildə 3600-dən artıq söz və söz birbşm əsi- nin mənası m üəyyənbşdirilib. Şumerlilər öz dillərini EME.GİR, yəni “kəsərli dil” adlandırırdüar. Bununla bərabər, ədəbi əsərb r- də personajlarm “qadm dili”, “çoban b h cə si”, “dulusçu şivəsi” və s. i b səsbndirilm əsi şum er dilinin пэ qэdэr zэngin olduğunu §051эпг. Bəzi hallarda bu “dialek tb rd ə” eyni ifadənin tam am ib fэrqli şэkildэ səsb n d iy in in şahidi oluruq. Şumer dilinin qэdim və m üasir d ilb r b qohum luğu müэyyэnlэşdiriIməyib. 1. “Luqalbanda H urrum dağında” eposundan parça Şumerin U ruk şəhər-dövləti i b qədim Azərbaycan şəhər- d ö v b ti Arattanm diplom atik m ünasibətbrindən və 11сагэ1 эlaqэbrindэn bəhs edən qətırэm anlıq dastanlanndan biri şərti olaraq “Luqalbanda H urrum ' dağm da” adlanır. İki пйзхэ əsasın- da Ь эф а olunan bu eposdan 1эхт1пэп 500 sətir salamat qalıb. Ehtimal edilir ki, bu epos U ruk qəhrəmanı Luqalbandanın sərgü- zэştbrindэn ЬэЬз edən tэxm inэn 900 sətirlik epopeyamn birinci hissəsi olmuşdur. Eposun qısa məzmunu b ebdir. Uruk hökm dan En-Merkar^ Şumeri qiymətli daşlarla tə- min etшэkdэn boyun qaçıran Arattam zəbt etm ək üçün böyük ordu i b hərbi yürüşə yollamr. Y an yolda, Zabu 01кэ81п1п'^ Hur rum adlanan dağlıq hissəsində yürüş iştirakçılarmdan biri Lu- qalbanda"* хэ51э1эп1г. Luqalbandanı ölm üş zənn edən silahdaşları onu mağaradakı sığm acaqda qoyub, yollanna davam edirbr. La- kin Luqalbanda şəfa tapir və A rattaya yollanan Uruk qoşununa qovuşmağa can atır. Bizi daha çox eposun ilk 70 sətrində d e y ib n b r maraqlan- dırır, çünki bu 8э11гЬг A rattaya gedən yolu m üəyyэnbşdirm эyэ imkan verir. Mətnin tərcüməsi aşağıdakı nэşrэ эзазэп verilir: Wilcke C. Das Lugalbandaepos, W iesbaden, 1969. Т эгсйтэ və şərhlər Allahverdi Əlimirzəyevindir. 10 Müntəxəbat Azərbaycam n qədim tarixinə d a iry a zılı mənbələr О zamanlar hökm dar şəhərə yürüşə hazırlaşırdı^. Utunun oğlu^ En-M erkar dağlıq A rattaya < ...> yürüşə hazırlaşırdı. M əgrur ölkəni zəbt etm ək üçün yürüşə hazırlaşırdı. Kahin- hökmdar^ ölkələrə səfərbərlik elan etdi.* Carçılar bütün ö lk əb rə хэЬэг göndərdi. En-M erkar Kulaba^ çağınş elan etdi. Onun çağınşı Uruka yayıldı. O nun çağınşı K ulaba ağır buludlar kimi yayıldı, экЫ эгэ daraşan çəgirtkə kimi yayıldı. O, öz adam lannı topladı. Qardaş qardaşı səslədi. En-M erkar o nlann önündə ge- dirdi. səpələndilər ötdü. Altinci gün çay ı’*’ k eçd ib r. Y eddinci gün dağlara dır- m aşm ağa başladılar. H eç kəsin keçmədiyi dağları aşdılar <.. .> О zam an onlar 7 nəfər idi. Kulab şəhərindən olan qəhrə- manlar, həqiqətən də 7 nəfər idi. İlahə U raşın " yaratdığı, vəhşi inəyin əm izdirdiyi 7 nəfər. Bu 7 nəfər başçılann başçılan idi, nəzarətçilərin nəzarətçiləri idi. Нэг biri 300 nəfərə başçı idi, hər biri 600 nəfərə rəhbər idi'^ < ...> Öz seçmə qoşunları i b onlar kahin-hökm darm yam na g əld ib r. O nlarm səkkizincisi Luqal- banda idi < ...> Sabum dağlarm m ətəyində, haşur ağacının’^ bitdiyi dağlarda, Şərhlər 1. “Hurrum” termininin mənası dəqiq m üəyyənbşdiril- mədiyindən poem a elmi ədəbiyyatda fərqli adlarla - “Luqalbanda m ağarada”, “Luqalbanda dağların qaran- lığında” - təqdim olunur. Müqayisə ct, akkadca: hurru “dəlik”, “mağara” , “yarğan” , “uçurum” , “quyu” və s. [Bax; Липин JI.A. Аккадский (вавилоно-ассирий ский) язык, Выпуск II, Словарь, Л енин ф ад 1957, с. 87]. Tədqiqatçılann əksəriyyəti hesab edir ki, “H urm m ” dağ adı olub və ola bilsin ki, ağac növünü bildirən ümumi sami kökündən yaranıb [Bax; Якоб сон В.А. Куда Гильгамеш ходил за кедрами // Кавказско-Ближневосточный сборник, Т. VIII, Тбилиси, 1988, 132, прим. 21]. 2. En-M erkar - Şumerdə I U ruk sülabsinin ikinci hökm dan. Əfsanəyə görə 420 il hökm ranlıq etmişdir. 3. Zabu (və ya Zabua, Sabum) - M üasir Süleymaniyyə i b Sənəndəc arasm da lullubi tayfalarım n məskunlaş- dığı tarixi vilayət. Е.э. I m inillikdə Zam ua adlanırdı və to ф aq laп Aşşurla M anna arasında bölüşdürül- müşdü. Bu eposun davamı sayılan “Luqalbanda və Anzud quşu” poem asm da deyilir ki, Zabuda yuva qurub, balasmı böyüdən A nzud quşunun səsindən “Lullubi dağlannda yer titrəyirdi” [Bax: W ilcke C. Das Lugalbandaepos, s. 150-151]. 4. Luqalbanda - Şumerdə I Uruk sülabsinin 3-cü hökm dan i b eyniləşdirib b ib r. Əfsanəyə görə 1200 il hökmranlıq etmişdir. 5. Hərfən: “hökm dar silahım şəhərə tuşladı” . 6. Utunun oğlu - Ə lsanəyə görə En-M erkar Günəş tan- rısı Utunun oğlu, larixi эпэпэуэ görə isə nəvəsi idi. 7. K ahin-hökmdar - En-M erkar ismində En- adm tərkib hissəsi deyil, onun daşıyıcısının titulunu (en, şumercə “baş kahin-hökm dar”) bildirirdi. 8. Hərfən: “şəhərb ri bir yerə yığdı”. 9. Kulaba - Uruk şəhəri iki m əh əlb d ən ibarət idi. Urukda I sü lab n in banisi M eskiaqqaşerin dönəmində yalnız E-Anna “Tanrı Anın m əbədi” adlanan hissə mövcud idi. Kulaba (və ya Kullab) adlanan ikinci hissə E n-M erkann vaxtmda ilahə İnannanm (səma tannsı A nm qızı) şərəfmə salmmışdır. 10. D əcbnin qolu D iyala çayı nəzərdə tutulur. 11. Uraş - Şum er panteonunda ilahə, Anm zövcəsi (?). 12. Bu k əm iyyətbrin cəmi göstərir ki, Uruk ordusu 6300 döyüşçüdən ibarət idi (300 + 600 = 900 x 7 = 6300). Buraya 7 komandanı, Luqalbanda və En-M erkan da 12 13 Yüklə 7,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|