Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M üntəxəbat
Azərbaycanın qədim  tarixinə d a iry a zılı m ənbəhr
Ö rənqalada  aparılm ış  qazıntılar  zam anı  tapılan  şirli 
qab  üzərində  çövkən  oyunçusu  təsvir  olunmuşdur. 
Bu  tapıntı  oyunun  IX  əsrdə  A zərbaycanda  geniş 
yayıldığını təsdiqbyir.
7. 
Gürz.
8. 
M usiqi ab tləri.
9. 
Şahmat.
10. 
Nərd.
11. 
Dama.
12. 
İyun ayının 22-dən iyul ayınm  22-dək.
13. 
H im alay d ağlannda bitən eyniadlı ağacın m eyvəsi.
14. 
Şim ili çörək.
15. 
Hesab  edirdilər  ki,  həddən  çox  şərab  içdikdən  və  ya 
narkotiklərin istifadəsindən yaranan  sərxoşluq və  zə- 
hərlənm ədən  qorunm aq  üçün  bədənin  yağla  sürtül- 
məsi vacib idi.
16. 
X eriq -  qırm ızı və sarı çiçəkləri olan bitki.
17. 
Sərhədyanı  vilayətlərin  hökm darlan,  hərbi-inzibati 
fim ksiyalann  icraçılan.  IX o sro v   Ə nuşirəvanm   dö- 
nəm ində  m ərzbanlar  hərbi  təbəqənin  mühüm  hissə- 
sini  təşkil  edirdilər.  Azərbaycan  mərzbanları  “böyük 
m ərzbanlar”  adlamrdılar.
Ş Ə K İL L Ə R
178
Şəkil  1.  Eannatumun  şumer dilində kitabəsi  (e.ə.XXIV əsr).
ж:\)
E#’"
QŞ
^  ■' Л-.-
■ 3 3 O 'tpO
Ol'%vs?^=rıı*
■f'Ssr
mt>v"
1ЯЯЧЛ-
Şəkil  2.  Uruk  şəhərinin  to ф a q  kadastrı  (təqr.  Е.э. X X V  əsr).
179

---

M üntəxəbat
*ö
^
 
r  
!f 
[g=^
Ш
Şəkil  3.  U r-N ingirsunun  şum er dilində mətni  (е.э.  XXII  əsr).
• *  
H t  
Ш .
F F ®
İ J   ■*■ 
V
К  «
R S f c - t   - 5
» - ■ 1 »   a i  g
W 4 4 f f T ^ ' H
m
t   - * - М  
з и
е
■ Н - ^ Я Й Ы
Şəkil 4.  U r-N am m unun  şum er dilində mətni  (е.э.  XXIII  əsr).
180
Azərbaycamn qədim tarixinə d a irya zılı m ənbələr
Şəkil  5.  Şum er təsərrüfat mətni  (е.э.  XXII  эзг).
•5fepflDea^ft>l  О  
I
j m q  
— Ш   . B i q
M
^ ^ ^ г = С 1 ф [ 3   0 М   В  
tn g  
[>— ( 
ff  Г
^
  ХЫ 
:3- 
Р Ф >
g ^ - j K  
а ! ^ т т 1 ^ ф 1 Ц >
к м
 
p ş ^ ı
Şэkil  6.  Şulginin  şum er dilindэ тэ1п1  (е.э.  XXI эзг).
181

---

Müntəxəbat__Azərhaycanm_qədim_tarixinə_d_a_iry_a_zılı_mənbələr_t.iM_.ıtf_.N_.j_"_:_r_;_‘_--f_:_r_;_•_»__^'>Müntəxəbat
Şəkil  7.  Rim uşun qədim akkad mətni  (е.э.  XXIII  əsr).
Şəkil  8.  Naram -Suenin  Q ələbə  stelası  (е.э.  XXIII  əsr).
182
Azərbaycam n qədim   tarixinə d a iry a zıh   mənhalər
Şəkil  9.  Anubanininin qayaüstü təsviri  (е.э.  XXIII əsr).
Şəkil  10 Рэ(11т A şşur тэ1п1  (е.э.  XIX 
Э 8 г).
Şэkil
Hammurapinin  цэс11т babil  dilində mətni 
(е.э.Х У Ш   əsr).
183

---

Müntəxəhat
'Л 
ft
c s « »
ır*sewH
Şəkil  12.  K uvariyə ünvanlanan qədim aşşur dilində məktub 
(e.ə.XVIII  əsr).
«41
; t
II
1
■|i
1!
В
И  ПЯ гмсэ»^
«t»1  I «.ММ!  Ф>
»»
I
M«M>4l«««fi  »  I
4İ*^«<  A0>^1щи^. 'тп  -  I
Ц/И4Ч4Г > '« •« •'»
И мщ Ярил
^nr*(firv» 
*
•»1 
^4ı,^*
I
ГЦЩ  трфлллт ггу
Şəkil  13.  Kuvariyə  ünvanlanan  qədim  aşşur dilində məktub 
(e.  ə.XVIII  əsr).
184
40
49
Azərhaycam n qədim   tarixina d a iry a zılı т эпЬэЬг
M
99
M
t i M
E i
М /Н Ь М -
т
м
п г . ____
/ № б М ! 1 < е 9 Я 5 5
а ш е я * 5 ^ Е Й й ^
g İ T f f c ^ f f
ж
m .
м й а а ^ ' ^ ' ^
Şəkil  14.  Kuvariyə ünvanlanan  qədim aşşur dilində məktub 
(e.ə.XVIII  əsr).
185

---

Miintəxəbat
Azərbaycanın qədim  tahxinə d a iry a zü ı т эпЬэЬг
‘'w r - ä R t l-кЭД
Şəkil  15.  “Kuti  əfsanəsinin” yeni  aşşur dövrünə aid fraqmenti
(е.э.  VIII əsr).
Şəkil  16.  Yeni  Aşşur dövrünə aid inşaat mətni  (е.э.VIII  əsr).
186
тщь>а’т<ч9лтщф.щлл>^» 
T h ım u t^
*ягв*.»г
■ w m ışif, 
L«_____ I
■зщт'Щ»
mLMLı
^VÄr.^
\ м т \ < ц
Şəkil  17.  Hallutaş-İnşuşinakın  O rta  Elam dövrünə aid mətni
(е.э.ХП  əsr).
г» Т * % Р Ч г < ’0 >Ч ы Г ^
не-р-гу*: ^  <№Ц
\
Şəkil  18.  Şutruk-Nahhuntenin  O rta Elam dövrünə aid mətni
(е.э.ХП  əsr).
187

---

Müntəxəbat
Azərhaycanm  qədim tarixinə d a iry a zılı mənbələr
t.iM  .ıtf .N 
.j'  "
: r ;  
‘ --f  : r ;   • » '' 
^
‘U.*KV-  4'  ı; 
?
r ı f -   :5  :Гг-
Şəkil  19.  M enuanın urartu mətni  (е.э.  IX  əsr). 
«VJ  " Г '
Ш т
ШШ'КФ
Şəkil  20.  Argiştinin  urartu mətni  (е.э.VIII  əsr).
i U   * - n   * ; и : ч г г * / «: г ' Г  - r r .
►r'-' -% 
^
»- .sf,T ;rn: ►
 <-rr 
fif
cT‘T I ; • ^ ;t ; 
►
!- 
:=T/> 
“■
-   ■'f;r 
^  ‘t ' - ' ' ' '
,т:  : т ! и ►
-'-т 
-т-гг- ►'/;  м  .'тг-
o rJJ'
Şəkil  21.  Sardurinin urartu mətni  (е.э.  VIII  əsr).
Şэkil 22.  Bisütun  kitabəsinin ümumi  görünüşü (e.ə.  VI  əsr).
' Л ’
-.
188
Şəkil 23.  Bisütun  qayasında Fravartişin təsviri. 
189

---

Müntəxəbat
Şəkil 24.  Bisütun qayasında Çissantaxm anın təsviri.
Şəkil  25.  Bisütun  qayasında  Skunxanın təsviri. 
190
Azərhaycanın qədim tarixina dairyazılı m ənhəhr
Şəkil  26.  I  Daranın  Suzda inşaat mətni  (е.э.  Vl-Vəsrlər).
Şəkil  27.  II  A rtakserksin  m ətni  (е.э.  IV  əsr).
191

---

Müntəxəbat
Azərbaycanm  qədim   tah xin ə d a iry a zılı mənhələr
r Е Ш Е '® 6 1 Е В а Ш 9 5 6 $ ; '^ Л В !В Н й :  
, ^ S 9 ö ä B W
E E : : ^
_____
ш
ш
г т в ё л ш
а ^
^
Şəkil  28.  III  A rtakserksin  m ətni  (е.э.  IV  əsr).
192
VıV»(Of^
•^>'Vv^^2^:5  Л><мц»*а^
^)i»9j(>M(^
v « jH - f * ı e »  
•«Л^оив*
пси*' 
* ^ » т   •joe»«—r ^   :jt5-**#v
.ı->»l«^
vffM *   - Л о - ^  
»и»яуИ1>и5»»В>  «wyjyMkJwwv 
*ЧУ(«  •<*
.1/%««^ 
•«Vf'tat-fıMİr
*^^|»>
v ^ t H p , » y o  
.- л ^ д м *
v . ^ > f «  
•MT'ia^  *'^*01*  •^*W*CCİ
Mİ«  •4w)«vi»  u^4ı
*4>f|y»*'»-  • 4 > '^  
»1/^
•^>'«>C(t•>()V»«  < j H * ^
Şəkil  29.  Avesta.  Yasna kitabından parça.
193

---

Müntəxəbat
Aznrhaycmmı q,ıjim  tarixinə  d a iry a zılı m ənhahr
-c * r> 0 »   « c je e ^
-4i5* 
s ö
-'O^P*’^
A t^^4at» %
« ^ 5
-tlV*  h
W 'A » ^   •сп*^>'в'^  ->'CdH^^-'Vb
. \ \
m
  ıe ^ in \j^ y s >
‘рщи»
‘^ c itü S
>>t>£cv  ‘"у^ц-т 
•^e'if^c
• 
.MIX»*
,4jj5
Лп»  -ы$-  •C i'hW 'A ^^  'C t r ^ y v ^   **><€#1^^'^»
•^yijten"»"  ’Q ^ i i
•»^ia5-c  Л^вр*
^>M<-»»İ^  .Л^4*.»ЛЦ
•^»4»  <ıt$*  <«|**WA“’^   •6|ГЧл"в»*^
Л^вм»
^
 
Р > к У М М 1 Л «
t^ jp ^   M tX r u la   гщ%1жа1пл  l c x ^ -  
7
t v f m r r ç i / r m t f   b ı   t ü p   п м Ш »  U -d ifr jg ıu p  
щияхл  İMİ
  Tr}ır 
*Л1Ы 9а 4 w t   İet4m  5 я ш
Qv  M »  U ^ r n U v ç   к ^ г И л ^ а  
Л 6 } 4 м у м > к
u r u ^ v  fUy %oı  m l  Ə^fiaİQiÇ  г
1
щ ю а ^
3
цшя
1
ш
4
м} 
J ^ U f   t y   T tu e^ıg a U d P   i / h m o ,   жш\'* J r a u m g d t ^   «  
oç  a y ^ T ^ b ^  
İ 4 ^ * '* ^ ^ * € r   Я04
£ И ц (
  OT^tiof 
r6   ялХи
  uutit. 
^ a j(* & a ifio yio iç 4 i 
m a { ^ \n ix a   f u v   O T uX ^6iftoç  t o u   M r i i o v ,   мой  a / f *  
toD  Ш^жотпца1ш  я ^  lOrıvalovç цоХлрои  хл Ь  
QxJ^ÜTt  ilj[ty  im jfidtLtç. 
diUJtoXtfitı^wı^i^  i i   fo( 
M o U ^ V j  ХШ  h d r i i x i i o i f   u a t a l v ^ i i ' i o ç  t o v  vuvthM O ^ 
/ u t   ov  n o i v   0 ^ 0 4 0 4  fUTu  K i t ş i p Q l v r   4ç  x 6 v   щ 6 ^  
^ W İ a t f M i w l o v f   n ilifb O »   n ş o i ^ ^ a a v ,
4
4
Xd ^ n ^ d * »   Ti  ÄO*  i y   X oi^eu4ii|V   94şm
Şəkil  31.  Pavsaninin  əsərindən  qədim yunan  mətni  (II  əsr).
Şəkil  30.  Avesta.  Videvdat kitabından  parça. 
194
195

---

Müntəxəbat
Azərhaycam n qədim  tarixinə d a iry a zılı  m ənbələr
l
■
f
K f O r m N M  V I U ^ to C lİ C T W O n A tr O lU I A I  MVJU
0 1 > у а а ю ы у л с у у л а л » 1 О 1 Ы А с г х у п  г к г с ж в ^ г  
У К О Ш  о м  IN  l»»C A l l  O V Ä ^ O *  
k o O A C l ^
r i N C Y I W l V M i a i 4 t s S f 4 4 4 p Ä U W l « i U S i N r
l O C a W i N V l Ä l l l M ^ V I Ü C l A l g ^
r V t V f R V l l N 7 A C X ^ A l M / C F 4 a j 5 l ^ l l 5 i a S ^
X W lJ ^ ly iR lIlA v e n C V N O x S V b lP S V M
4
A C n y a V * « t N Y I f - b ia il
5
V»rLK D i a i
5
VlCO
i l l l t o l l i c i  \Ы
1
 U f p S N ir R V C l fVV Л ^ т в м  
I I Ю 5 1 1 ü l  l l  M  t ^ Ü > ^ A N  ( О  IS  I  AATV M O BJtX JU M i
м и д м ш  DIMtONfeHWSCi9*A4UU9COVAtl«.
i i t u s d i M r x i U k i i l r v i r M i A c n a c x A C r v M
\V I  1 Ы I lÄVAS I П .1 9 М у и Л 0 9  I D i  a t  F
a
I
r u a
 
V N  СН г  M V f  I ЛА1 V A ^ l  U ç w  
I U C y M l
Л.уп I NTVieFn y«V(bLNÖRJ91 >fO l y r i  NI
f  \*» IV  L t a  U | R A C I 
щ
|
с
\ 1 А М О М  I L y A M Q  f O N
У А Л I N  
N/l 
( G i s v n j i  A Y Ih lA l
avrX .V .4A A eO M N O  
‘
I r t 1 м ю а л и
1 л у м а и и л ш £ 1 1
1 Щ 1 К М < Ы /
-   ■ Ч -
с  
İ A
Şəkil  33.  Kartirin pəhləvi  dilində yazısı  (III  əsr).
Şəkil  32.  V ergilinin  latm dilindəki  əsərindən  parça 
(II-III  əsrlər).
196
197
L

---

Müntəxəhat
Azərbaycanm  qədim tarixinə dair уazılı  m ənbələr
Д а № %У- ^ ' b r \ ^ u j < у ш ^
V ij^ M |^ y /A jV jJ;a A .ıy A>|y . ц ^  
^ u j ^ :
• i|o o u b y u  
• i)M>^>yu*V><)İı
Şəkil  34.  Bundahişn  pəhləvi  dilində  əsərindən  fraqment.
л \ ^  -UJS^Jtf v ^ )(>  i n t t . u - ^ .  - 4 5 ^ •
• 'W i^ ^ U ;iA J ^ ,l> > -  
^biUJ)Ui-
jül^Li^aal ^  iJ jJu 
■> • 
J İ ^  .))•
^  
jj^iW ey - ^ -
.fA^  i^ii>JJft)-’^ V U   ‘ * ^^^■(^^  ^ f “ l'
.
u
\^Ç|
l
U _ ^ 1  JAİjey 
■• 
уииАлеУ .;х ) в ) * ^ ( -  
‘l ^
• 
V > jI' 
^  ıxı||
4
j(^ 
xu 
J 
J V
MÜ^^^YA a ^  - ‘^ * V Ş İİ^  V 
■>V
> ^ > 5
Şəkil  35.  Bundahişn pəhləvi dilində  əsərindən fraqment.
198
199

---

M üntəxəbat
Azərhaycanm  qədim   tanx'mə dair yazılı  m ənbəhr
M Ü N D Ə R İC A T
T A R İX İM İZ Ə   D A tR  Q İY M Ə T L İ İ L K  M Ə N B Ə L Ə R  
“A Z Ə R B A Y C A N IN  Q Ə D İM  T A R İX İN Ə   D A İR
Y A Z IL IM Ə N B Ə L Ə R ”  T O P L U S U N A  ÖN   S Ö Z .............. 3
I B Ö L M Ə .  Ş u m e r m ə n b ə lə r i....................................................... 10
“Luqalbanda H urram  dağm da” eposundan p a rç a ....................... 11
“A kkad  şəhərinin lə n ətb n m ə si” əsərindən p a r ç a ....................14
Şarkalişarrinin il a d ı........................................................................16
N am m ahninin tikinti m ətn i.............................................................. 17
U r-N am m unun “ Q ə b b ə  kitabəsindən” p a rç a ..............................18
I I B Ö L M Ə . A k k a d  m ə n b ə lə r i.................................................... 20
L ullubi hökm darı A nubanininin kitabəsi...................................... 21
N aram -Suenin “Q ələbə stelası” ......................................................23
İşqun-D aqanm  m ə k tu b u ...................................................................24
E rridupizirin m ə tn lə ri....................................................................... 25
L asirabın m ə tn i................................................................................... 30
D ərbəndi-Şeyxxan k ita b ə si.............................................................. 31
E tellum un m əktubu (ix tisarla)........................................................ 33
Şam şi-A dadm  т э к ш Ь и  (ix tisarla)................................................. 34
Şam aş-nasirin m əktubu ..................................................................... 35
Şepratunun birinci  m əktubu............................................................. 36
V arad-Şarram un m ə k tu b u ............................................................... 38
Şepratunun ikinci m ə k tu b u .............................................................. 39
Y adinum un m ə k tu b u .........................................................................40
I Şam şi-A dadın K uvariyə m ə k tu b u ................................................41
Şinişm anninin m ə k tu b u ...................................................................42
İşm e-D aqanm  qardaşı Yasm ah-A dada birinci m əktubu...........43
İşm e-D aqam n qardaşı Y asm ah-A dada ikinci m ək tu b u ............44
İşm e-D aqanm  qardaşı  Y asm ah-A dada üçüncü m əktubu..........45
I  Şam şi-A dadın oğlu Y asm ah-A dada m ə k tu b u ...........................45
Y asin-Elin Zim rilim ə  m əktubu................................................... 46
Q ədim  Babil dövrünün alqı-satqı  s ə n ə d i.................................. 47
II Aqum un kitabəsindən p arça.....................................................49
N abu-kudurri-usurun kitabəsindən fraqm ent............................50
A şşurreşişinin kitabəsindən  fraqm ent........................................ 51
III  Salm anasarm   [е.э.  859-824]  K alat-Şerkat yazısmdan
fraqm ent........................................................................................... 52
T acir Şilisrunun m ə tn i........... ...................................................... 53
III Tiqlatpalasarm   [е.э.  745-724]  salnam əsindən
fraq m en t........................................................................................... 55
II  Sarqonun [е.э.  7 22-705]  Nəcəfabad
kitabəsindən  fraqm ent....................................................................56
A sarhaddonun  [е.э.  680-669]  “А ” prizm asm dan
fraqm ent............................................................................................62
A şşur çan A sarhaddonun siyasi  işlər üzrə
sorğulanndan p a rç a la r...................................................................64
A şşurbanapalm   [е.э.  668-635]  “В ”  silindrindəki 
mətnindən p a rç a ..............................................................................66
III  B Ö L M Ə .  E lam   m ə n b ə lə ri...................................................69
Şilhak-İnşuşinakm  qэlэbэ  stelasından  fraqm ent...................... 69
Persepol  qala k itabəbrindən 5е9тэ m ə tn b r ............................. 73
IV  B Ö L M Ə .  U r a r tu   m ə n b ə ləri.................................................76
İlanlıdağ к)1аЬэ81.............................................................................76
Qaragündüz  stelasm dan m ə tn ...................................................... 77
Daştəpə kitab əsi.............................................................................. 78
“Xorxor salnam əsindən”  fraq m en tb r........................................79
Sardurinin  [е.э.  786-764]  Mannaya yürüşü haqqm da m эtn...83 
Sardurinin 1э5эггйГа1 m э tn i...........................................................83
V  BÖ LM Ə.  Q ədim   F a rs  m ə n b ələri........................................ 85
Bisütun kitabэsindən p arçalar...................................................... 85
I  Daranın  Suz kitabəsindən fraq m e n tb r.................................... 102
200
201

---

Müntəxəbat
VI  B Ö L M Ə . A v e s ta ......................................................................104
“Y asna” kitabmdan p arçalar........................................................ 105
“Videvdat” kitabmdan p arç a la r...................................................109
V II  B Ö L M Ə . A ra m i  m ə n b ə lə ri.................................................123
Elefantinadan ev satışı haqqında m üqavilə.................................124
V III B Ö L M Ə . A n tik  m ə n b ə lə r................................................. 129
Herodotun “Tarix” əsərindən  fraqm entlər................................. 130
Siciliyalı Diodor “Tarixi kitabxana” əsərin d ən ........................135
Strabonun “C oğrafıya”  əsərindən p arçalar................................137
Oktavian Avqust  “Ilahi A vqustun əm əllərindən”
fraq m en tb r........................................................................................
147
Ovidinin “Pontdan m əktublar” əsərindən p a rç a ....................... 150
Dion Kassi “Roma tarixindən” fra q m e n tb r..............................153
Feofanm “X ronpqrafıya” əsərindən p arçalar.............................155
IX  B Ö L M Ə . P əhləvi m ə n b ə lə ri..............................................
159
K artirin “КэЬэуе Zərdüşt” k itab əsi.............................................
159
D ərbənd kitabələrindən s e ç m ə b r ................................................ 166
“Şahrestanihayi  E ran” əsərindən fraq m en tb r........................... 168
“K avadm  oğlu X osrov və gənc” ə s ə ri........................................172
Ş ə k ilb r..............[................................................................................
179
AZƏRBAYCANIN QƏDİM TARİXİNƏ 
DAİR YAZILIMƏNBƏLƏR
MÜNTƏXƏBAT
202

---

Formatı;  60x90  V|6.  F.ç.v. 12.75. 
Tiraj  500  nüsxə.
Turxan Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi