Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M iintəxəbat
Azərhaycanın qədim  tarixim  d a iry a zılı mənbəldr
Və  şah ənşah  dedi:  “Əgər  belə  təkidlə  arzulayırsansa  və 
ləziz  yem əklərdən,  içkilərdən,  geyimdən  anlayışm  v arsa  т э п э  
cavab ver:  Q id alardan hansı və пэ zam an dadlı və fay d alıd ır?”
V ə  gənc  cavab  verdi:  “Cavanlıqda bütün  yeyilənlər  x o ş  və 
ləzizdir,  sağ lam h ğ a faydah və ziyansızdır.
Iki  ay lıq   südəm ər  quzunun  dadı  çox  dəyərlidir,  z ey tu n   şi- 
rəsi vurulm uş  iç alat və ya piyli öküzün döş hissəsi d adhdır” .
G əncin  cavabı  şahənşahm  xoşuna  gəldi  və  onun  quşlar 
barəsində  fık rin i bilm ək qəranna gəldi.
“Adi  kəklik,  toyuq,  qırqovul,  ağ  quyruqlu  və  q ın n ızı  qa- 
nadlı  boz  kəklik ,  torağay,  duma  və  Tir  ayında*^  peydə  o lan   кэ- 
killi dovdaq,  h əm  də  qara sığırçın və  su fərəsi yaxşıdır.
Ev xorazcu ğ azı  zeytun yağında hazırlamaq, m asaya  çətənə 
to x u m lan   və  zeytunla vermək lazımdır.  Lakin  tutarkən  xoruzcu- 
ğazı  çox  q o v m aq   lazım   deyil,  çünki  buna  görə  ətin  dad  k eyfıy- 
yətləri itir” .
Sonra  şahənşah  cavandan  m üxtəlif  heyvanlarm  ətinin 
keyfiyyətini  və  ona m əlum  olan bişirmə üsullarmı soruşdu.
Gənc  cavab  verdi;  “Əbədi  ol!  Нэг cür ət  dadlıdır.  Ö küzün, 
qulanm ,  dağ  keçisinin,  qabanın,  birillik  dəvənin,  kəlin,  eşşəyin 
və  donuzun əti.
Y onca  və  arpa  i b   yemləndiyindən  piylənən  егкэк  qulan 
ətini  turşum uş  süddə  saxlamaq lazımdır;  bu ətə  xüsusi  dad  verir. 
B undan  sonra  bişirm ək  olar.  Dovşan  ətindən  hazırlanan  yem ək 
çox  incədir.  L akin  cavan  və  piyli  ceyran  ətindən  b iş irib n  
yem əyin dadı  x ü s u s ib  əladır”.
Sonra  şah  gəncdən  şimiyyatlar  və  m ürəbbəbr  haqqm da 
soruşdu.
“B adam lı  və  qozlu  peçenyelər,  fmdıqlı  və  xaşxaşh  kökə- 
lər,  yağda hazırlanan  fındıqlı çubuqlar, badamlı  və  şaftalılı  qura- 
biyələr,  fəsəli v ə  şəkərlənmiş nabat yaxşıdır.
A lm a və  güm üşü heyvadan hazırlanmış  riçalm  dadı  əladır. 
Sitron,  heyva,  qoz,  ağ  novruzgülü,  həmçinin  Çin  zəncəfıli  ilə 
hazırlanan m irobalan'^ m ürəbbəbri dadlıdır”.
Sonra şah  gəncə  meyv?ı və çaxırla bağlı sual verdi.
“Farsların  hind  qozu  adlandırdığı  kokos,  qovrulmuş  Hir- 
kan  fıstıgı,  zeytun  yağm da  qızardılmış  təzə  noxud,  içi  qozlu 
Herat xurması,  təzə püstə,  şaftalı.
“K anq”,  “A renq”,  “Marvrod”,  “Bust”,  “Alvend”  çaxırlan 
çox yaxşıdır, lakin mən Aşşur çaxm nın dadına üstünlük verirəm.
Təqdim   edilən  çaxır  ətirli  olmalıdır,  ziyafət  isə  qəlyanal- 
tıdan,  bazmavuxddan,''*  bol  nahardan  ibarət  olmalıdır.  Bundan 
sonra bədəni yağla yaxıb'^  yatmaq  lazımdır” .
Şahın  rausiqi  a b d ə ri  və  nəğmə  mədəniyyəti  i b   bağlı 
sualına gənc  b e b  cavab  verdı:
“Ə gər  yaxşı  ifa  ed ib rsə  bütün  abtlərd ə  ifa  olunan  musiqi 
yaxşıdır:  bu  a b t b r  cəng,  vin,  vinkannar, mustaq,  tambur, barbut, 
nay,  dumbalak,  rasan,  dar,  çambar,  vancak,  andarray,  zen,  zəng, 
zil,  şişak,  kabukdur.
A rfada  ifa  edən  qəşəng  qızm  oxumağı  əladır.  Onun  səsi 
jöiksək və  güclüdür, melodiya isə əladır”.
Əvvəlki  cavabım   bəyəndikdən  sonra  şah  çiçəklərdən  və 
onlann ətrindən  sormağa başladı.
Gənc  cavab  verdi:  “Jasmin  çiçəyinin  ətri  xoş  və  sabitdir, 
qızıl  gülün  qoxusu  incədir.  Nərgizin  qoxusu  g əncbri  cəlb  edir. 
Qırmızı  xeriqin'^  və  ağ  zambağın  qoxusu  dostlann  sevimli  qo- 
xusudur.  Sarı  xeriqin  və  san  jasm inin  qoxusu  varlı  qadmlara 
xoşdur.  K am fara  ağacı  çiçəyrinin  qoxusu  hakimiyyətə  malik 
olan  adamların  sevimli  ətridir.
Ağ jasm inin  və bənövşənin  qoxusu uşaqlarm  xoşuna  gəlir. 
M ərv  Ə rdəşiram n  qoxusu  ər-arvada  xoş  gəlir.  Reyhanm  qoxusu
-   sevgililərin  ətridir.  M ərsinin  qoxusu  ə y a b t  hakim bri  üçün, 
mavi  zanbağın  çiçəyi  varlılar  üçün,  incə  mərzənin  qoxusu  hə- 
k im b r  üçün  xoşdur.  Qam ışm   ətri  hamının  xoşuna  gəlir,  xalh 
reyhanın  qoxusu  isə  dul  qadm lar üçün  xoşdur.  Çiçək  açan  ağac- 
ların  və  kəklikotunun  qoxusu  əsilzadəbri  cəlb  edir.  Yaşlı  qadın- 
lar itbumu çiçəyinə  üstünlük verirbr.  Lakin jasm in çiçəyinin  ətri 
hamısmdan yaxşıdır” .
174
175

---

M üntəxəbat
АгэгЬаусатп  qədim  tarixinə d a iry a zılı  mərtbələr
Şah gəncdən qadm lar barədə  fıkxini  soruşdu.
G ənc  bu n a  b elə  cavab  verdi:  “Q adın  kişinin  sadiq  dostu 
olm alıdır.  Q aldı  ki,  onun görkəm inə, boyu orta,  döş  qəfəsi  geniş, 
başı,  boynu,  əndam ı  yaxşı  form ada,  beli  incə,  <...>  ayaqlan 
kiçik,  b arm aq lan  u zu n ,  bədən üzvləri  çevik və kip,  döşləri  yum- 
ru,  dım aqları  ağ, üzün ü n  rəngi n ar çiçəyi rəngində,  gözləri  bada- 
mı,  qaşları  qara  və  six,  dişləri  ağ,  ağzı  incə  olmalıdır.  Yaxşı  qa- 
dm  heç vaxt insanlarm  geyim i  və tərbiyyəsizliyi haqqmda fikrini 
açıq b ild h in ir” .
N əhayət,  şahənşah  gəncdən  soraşdu:  “Sənin  bir  arzun 
varm ı?”
Gənc  cavab  verdi:  “Ey  insanlann  ulusu,  əbədi  ol!  Sən  bö- 
y ü k  və xeyirxah  э т э И э г Ь  məşhurlaşm ısan.  Burada dedikbrim in 
ham ısı sənə xoş  gəlm ək m əqsəd iyb d ir” .
O nda  şahənşah  eşikağası  olan  Anoşxosrovun  oğlu  Mah- 
xosrova  gəncə  onun  ehtiyacları  üçün  12.000  dirhəm  verməyi 
əm r  etdi.  B undan  başqa  gəncin  təriflədiyi  yeməklərin  hazırlan- 
m ası haqqm da sərəncam  verərək buna gündəlik 4 dinar ayırdı.
B ir  neçə  aydan  sonra  gənc  saraya,  şahənşahın  hüzuruna 
gəldi,  eşikagası  vasitəsi  ilə  ona  v erib n   vəsait  üçün  minnət- 
darlığını bildirdi və onu istənilən işdə sınağa çəkməsini rica etdi.
Baş  m ehtər  şaha  dedi:  “E y  yaxşıların  yaxşısı,  əbədi  ol! 
G e c ə b r  iki  aslan  daim a  atlan  qorxudur.  Əmr  et  ki,  o,  aslanları 
tutsun” .  Şahənşah  dərhal  gənci  çağm b  dedi:  “Cəldliyini  və  ba- 
can ğım  sübut et, aslan lan  tut və diri halda bura gətir”.
Və  gənc  dərhal  əm rin  icrasına  başladı.  Yolda  o,  gözəl  qa- 
dm a  rast  gəldi  və  bu  tapşırığı  песэ  yerinə  yetirəcəyini  izah  et- 
m əsini  xahiş  etdi.  Q adm   hər v ə c h b   gənci  tovlamağa  başladı.  O, 
qadınm  istəklərini  rədd  etdi,  şir  b p ir b r i  i b   gedərək  onları  tapdı 
və hər ikisini yalından tutaraq şahın hüzuruna sürükbdi.
Şah  gəncin hünərinə  məəttel  qaldı  və  sevincək  oldu,  şirləri 
öldürm ək əm rini verdi  və bunu da etdibr.
Onda şah gənci böyük bir şəhərə mərzban*^ b y  in  etdi.
Sonralar  şah  gəncin  başına  gəldikbrini,  tovlayan  qadm, 
həmçinin  gəncin  öz yolundan dönmədiyi  haqqmda xəbər tutanda 
b e b   dedi;  “Bu  gənc  çox  ağılhdır ki,  qəlbini  günaha batırmadı  və 
tapşırığı  yerinə yetirdi” .
Şahənşah  gənci  daha böyük vəzifə və rütbə i b  b l t i f  etdi  və 
özünə yaxınlaşdırdı.
“K avadın  oğlu  şahənşah  X osrov  və  arzularma  çatan  gənc 
qoy dünya durduqca yaşasm lar!”
“Q oy b e b   olsun!”
Sağlıqda,  əm in-am anhqda və sevincdə tertib olunub.
Şərhlər
1. 
Təzim  mövqeyi.
2. 
Q ədim   iranlılarm  b sə v v ü rb rin ə   görə  dünya 7  kişvə-
ГЭ  (sahə,  ərazi,  cəhət)  bölünürdü.  Bunlardan  эп 
böyüyü  olan  Hvanirasada  insanlar  məskunlaşmışdı. 
K işv ə rb r  bir-birindən  su  h ö v zəb ri  və  six  m e ş ə b rb  
aynlırdı.  Hvanirasanm   m ərkəzində  böyük  Hara  dağı 
yerb şird i;  buradan  Harahvati  çayı  axırdı.  Günəş 
dağın  ətrafm a  elo  fırlanırdı  ki,  dünyanm  bir  tərəfı 
zülm ətə qərq olanda,  digər tarəfi  nura boyanırdı.
3. 
H erbed -  təlimçi kahin,  tedris rəhbəri.
4. 
B unlar  A vestanm   tərkib  hissəbridir;  Yasna, 
hərfən
“tan n y a  xidm ət”  m ətnbri;  buraya  Qatlar (Zərdüştün 
yaratdığı  nəğm əbr),  digər  ay in b r,  о  cüm bdən 
“inancm   rəm zi”  daxildir;  Videvdat,  h ə rb n   “D e v b r 
əleyhinə  qanun”  (gecə  ibadətbrində oxunurdu);  Yaşt
-  m üxtəlif tanrılai'a həsr olunmuş  him nbr.
5. 
Zənd -  A vestam n p əh b v i  dilindəki  izahlı  tərcüməsi.
6. 
Çövkən -  orta əsrb rd ə  bir sıra Y axın  Şərq  ölkəbrin- 
də  yayılm ış  atçıbq  idman  oyunu  (indiki  ot  üstündə 
xokkey  oyununa  bənzərdir).  Çövkənin  Azərbaycan- 
da  yayılm ası  “Dədə  Q orqud”  boylarmdan  və  Niza- 
m inin  “X osrov  və  Şirin”  poem asından  məlumdur.
176
177

---