Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili

M üniəxəbat
Azərbaycanın  qədim  tarixinə d a iry a zıb   mənbələr
m uşdur” 
[Bax:  Баладзори.  Книга  завоевания 
стран.  Пер.  П.К.  Ж узе/М атериалы  по  истории 
А зербайдж ана.  Общ ество  по  изучению   Азер­
байджана.  Баку,  1927,  с.  17-18].
12. 
I L e v [7 1 7 -7 4 1 -c iü lə r].
13. 
Sonrakı  im perator V K onstantin  K opronim  [741-75- 
ci Шэг].
14. 
B ir  Sira  a lim b rin  fıkrincə,  xaqanin  qizinm  adi  xristi- 
anlığı qəbul  edənə  qədər Çiçək,  yaxud Çeçek olmuş- 
dur.  Bu  türk  antroponim idir  [Древнетюркский  сло­
варь.  Л.,  1969,  с.  143;  С.Е.  М алов.  Древнетюрк­
ские письменные памятники.  М .,  1951,  с.  376].
15. 
Sonrakı im perator IV  Lev  [775-780-ci illər].
IX BOLMƏ.
Pəhləvi mənbələri
Qədim  fars  dilinin  varisi  olan  pəhləvi  (orta  fars)  dili  İran 
dillərinin  cənub-qərb  qrupuna  aiddir.  Bu  dilin  ilkin yayılm a  are- 
alı  İram n  cənub  hissəsi  -   Fars  vilayəti  olmuşdur.  Sonralar  pəh- 
ləvi  dili  şim ala  və  şərqə  doğru  yayılmışdır.  224—651-ci  illərdə 
pəhləvi  dili  Sasanilər d ö v b tin in   və  orada hakim  mövqedə  duran 
zərdüştiliyin  rəsm i  dili  idi.  İranm  эгэЬ  işğalmdan  (VII  əsrin 
birinci  yansı)  sonra  bu  dil  İrandakı  və  Hindistandakı  zərdüşti 
icm alannda  istifadə  olunurdu.  IX  əsrdə  meydana  g ə b n   klassik 
fars  (yeni  fars)  dili  p ə h b v i  dilinin  varisidir.  P əh b v i  yazı  sistemi 
arami  əlifbasm m   əsasında  yaradılmışdır.  P ə h b v i  yazısı  üçün 
xeyli  ideoqram,  liqatura və qədim form a səciyyəvidir.
Bizə  p ə h b v i  dilində  geniş  zərdüşti  ədəbiyyatı  gəlib  çatmış- 
dır.  H azırda  elmə  tik ilib r,  qayalar,  məzar  daşlan,  sikkəbr,  mö- 
hürbr,  gem m alar və  qablar üzərində  külli  miqdarda pəhbvi  yazı- 
ian  məlumdur.  Bunlar  sasani  şahənşahlan  I  Ə rdəşir  [2 2 4 -2 4 1-ci 
ilbrj,  I  Şapur  [241-272-ci  illər],  Narse  [293-303-cü  ilbr],  II  Şa- 
pur  [309-379-cu  ilb r]  və  III  Şapurun  [383-388-ci  ilb r]  kita- 
bəbridir.  Bununla yanaşı,  baş kahin  Kartirin  (III  əsr)  və baş  nazir 
Mihr Narsenin  (V  əsrin  birinci  yansı)  kitabəbri  də  günümüzədək 
gəlib  çatmışdır.  İlk  k itab əb r pəhbvi,  Parfıya və yunan  dilbrində, 
bəzibri  həm p əh b v i,  həm   də  Parfıya  dilbrində,  sonrakı  kitabəbr 
isə  yalnız  pəhbvicə  həkk  olunmuşdur.  P əhbvi  dilində  эп  qədim 
dini  və dünyəvi əlyazm alar V I-V II ə srb rə aiddir.
57.  Kartirin  “K əbəye Z ərdüşt” kitabəsi
III 
əsrdə  yaşam ış  baş  zərdüşti  kahini  K artirin  vəzifəsinin 
artması  şahənşah  I  Şapurun  hakim iyyət  ilb rin ə  təsadüf  edir. 
Kartir  Mani  və  m a n ilik b   m übarizədə  böyük  (güman  ki,  həll-
158
159

---

M üntəxəbat
A zərbaycanm  qədim   tarixinə d a iry a zılı m ən bəbr
edici)  rol  oynamışdır.  K artirin üç kitabəsi  m əlum dur.  Bunlardan 
biri N əqşi  R üstəm də'  şərti  olaraq  “КэЬэуе  Zərdüşt”  adlandm lan 
atəşgahın divarm a hək k olunmuşdur.
M ətnin tərcüm əsi aşağıdakı nəşrə əsasən verilir: 
К асумова С.Ю.  А зербайдж ан в III-V II  вв.  Баку,  1993. 
Т эг с й т э  Sara Q asim ovam n,  şərhlər R a u f Məlikovxındur.
(1)  Мэп  möbəd^  K artir  özüm ü  allahlara^  və  şahənşah 
Şapura'^  qarşı itaətkar v ə xeyirxah hesab  edirəm.  A llahlara və  şa- 
hənşah  Şapura  qullugum a  görə  şahənşah  Şapur  m əni  sarayda, 
hər  bir  ş ə h rd ə /  hər  b ir  yerdə,  bütün  ölkədə  savab  этэИ эг  və 
maqustan^  üzərində  эп  nüfuzlu  və  ən  əzəm ətli  etdi.  Şahənşah 
Şapuran əm ri ilə,
(2)  allahlarm   və  şahənşahm   dəstəyi  ilə  hər  bir  şəhrdə,  hər 
b ir  yerdə  savab  этэИ эг  artdı  və  çoxlu  V arahran  o d lan ’  yandı- 
rıldı,  m aqlan n  əksəriyyəti  m əm nun  və  firavan  oldu,  bir çox  od- 
lar  və  m aqlar  dövlət  tərəfındən  təsis  olundu,  Hörmüzd*  və  al- 
lahlar böyük m ənfəət  əldə  etdi,  Əhriman^ v ə  devbrə^'’  isə böyük 
ziyan dəydi:  bu kitabədə qeyd olunan atəşgahlar və dini этэИ эг,
(3)  həm   də  bundan  artıq.  Şahənşah  Şapur  “Bu yalmz  sənin 
m ülkün  olsun  və  sənin  fıkrincə  allahlar  уэ  bizim   üçün  necə  yax- 
şıdırsa  hərəkət  et”  deyэrэk  məni  öz  varislərinin  qəyyumu  etdi. 
Şahənşah  Şapur  öz  hakimiyyət  illərində  sarayda,  bütün  ölkədə, 
hər bir yerdə  yazılan  d ö v b t  sənədlərinin və  kitablanmn^*  hamısı- 
na “Kartir, herbəd”'^ yazılmasını  əmr etmişdir.  Şahənşah  Şapur
(4)  allahlann  тэзкэп1пэ  qovuşduqdan  və  oğlu  Hörmüzd 
hakim iyyətə gэldikdэn  sonra,  şahənşah Hörmüzd^^  т э п э  kulah''^ 
УЭ kəmər*^ bağışlayaraq,  daha yüksək vəzifə 
уэ
  8э1аЬ1ууэ1 yerdi, 
m əni  sarayda,  hər  b ir  şəhrdə,  hər  bir  yerdə,  bütün  ölkədə  savab 
этэИ эг  üzrə  daha  nüfuzlu  və  э2этэ1И  etdi,  т э п э   Hörmüzd 
allahm m   adm a uyğun  olaraq  “K artir,  H örm üzdün  m öbэdi”  admı 
verdi.  B undan  sonra hər bir şəhrdə, hər bir yerdə
(5)  dini  эшэИэг  artdı  və  çoxlu  Varahran  odlan  yandırıldı, 
m aqların  эksэriyyэti  m əm nun 
уэ
  firayan  oldu,  bir  çox  odlar  Уэ 
m aqlar  d ö v b t  tərəfindən  təsis  olundu,  Şahэnşah  Hörmüzd  öz 
hakim iyyət И1эпп0э  sarayda,  bütün  ölkэdэ,  Ьэг bir yerdэ yazılan 
döylət sэnэdlэrinin 
уэ
  kitablarınm  ham ısm a “Kartir, Hörmüzdün 
m öbэdi” yazılm asını  əm r etmişdir.  Şahənşah Hörmüzd allahlann 
тэ8кэп1пэ qoyuşduqdan  sonra
(6)  şahənşah  Şapurun  oglu,  şahənşah  Hörmüzdün  qardaşı 
şahənşah  Varahran^^  hakimİJ/yэtə  gəldi.  O,  mənim   ad-sanımı  Уэ 
эгэшэ11т1  saxladı,  о  da  шэп1  sarayda,  hər  bir  şэhrdэ,  hər  bir 
yerdэ  sayab  э т э И э г   üzərində  nüfiızlu  уэ  əzəmətli  etdi.  Bundan 
sonra  da  sarayda,  Ьэг bir  şэhrdэ,  Ьэг b ir yerdэ  dini  этэИ эг artdi 
УЭ ÇOXİU V arahran o d lan  yandinldi,  m aqlann эksэriyyəti
(7)  m əm nun  уэ  firayan  oldu,  bir  çox  atəşgahlar  уэ  maqlar 
d ö y b t  tэrэfm dэn  təsis  olundu.  Şahэnşah  Varahran  da  hakimiy- 
yэt  ilb rin d э yazilan  d ö y b t  sənədbrinin 
уэ
  kitablanm n ham isma 
“K artir,  H örm üzdün  m öbэdi” yazilmasmi  э т г  etmişdir.  Şapımm 
oğlu  Varahran  allahlann  m əskəninə  qoyuşduqdan  sonra  01кэуэ 
m ünasibətdə  alicənab,  8эт1т1,  xeyirxah,  sakit 
уэ
  faydali  olan 
Varahranm   oglu  V arah ran ''  hakimiyyətə  gəldi,  Hörmüzd 
уэ
 
allahlarm  rəhmi, həm çinin  öz
(8)  ruhu  nam inə  o,  т э п э  ölkədə  daha yüksək  уэг1Гэ  уэ  8э- 
lahiyyэt  yerdi,  о,  т э п э   yuzurqlann'^  rütbэsini  уэ  səlahiyyətbri- 
ni  verdi,  о,  тэп1  sarayda,  Ьэ
1
' bir şəhrdə,  hər bir yerdэ,  bütün  öl- 
kədə  sayab  этэИ эг  й гэппёэ  daha  nüflızlu  уэ  эгэтэ1И  etdi, 
çünki  т э п   birinci  idim,  mэni  bütün  ölkənin  möbədi  уэ  hakimi 
etdi,  т э п !  İstəxrdəki  Anahit-Ə rdəşir уэ Anahit*^  xanımmm  atəş- 
gahm m ağası yə sərəncam çısı  etdi, т э п э   “Kartir,
(9)  Varahran  ruhunun  mühafızi,  H örm üzdün  möbədi”  adı 
yerildi.  Нэг  bir  şэhrdэ,  ölkənin  hər  b ir  yerində  Hörm üzdün 
уэ
 
allahlann  am allan  ucaldı,  mazdayasna^® уэ m aqlar ölkэdэ  böyük 
ağalıq эЫэ etdi,  allahlar,  sular,  odlar 
уэ
 m al-qara ölkэdə olduqca 
т э т п и п   oldu,  Ə hrim an  уэ  deylər  isə  güclü  гэгЬэуэ 
уэ
  iztirab- 
lara  məruz  qaldı,  Ə hrim ana 
уэ
  d ev b rə   inam   ölkədən  qovuldu,
160
161

---