olduğu kimi dastanda da Beyrəyə bir günlük bəylik verilir.
Dastandan diqqət çəkən digər bir cəhət kişi və qadm
toyların,m (məclisinin) ayn-ayn keçiriİməsidir. Toplanmış
etnoqrafık materiallara əsaslanaraq demək olar ki, Ordubud
bölgəsinin bir su-a kəndbrində və Ordubad şəhərində də
toylar bu qaydada keçirihnişdir. Qadm toylarmda kişilər
iştirak edə bilməzdilər. Türk xalqları üçün xarakterik olan
bu adətə Azərbaycanm bir su'a bölgələrində ciddi əməl
edilmişdir.
Yuxarıdakı mətndən görünür ki, bəylik verilməsi toyda
olur. Heç təsadüfı deyil ki, toyu olan oğİan indi də «bəy»
adlanır. Qıza isə həmişəkindən fərqli olaraq xanmı deyil,
gəHn deyirlər. Oğlanm bəyliyi toy bitənə qədər davam
edirdi. Hazırda bu ifadə formal xarakter daşıyır. Faktiki
olaraq bəy heç bir hakimiyyətə və ya İmtiyaza malik olmur.
Yəni Beyrəyİn m alik oiduğu hüquq indiki toylarda görün-
mür.
Tamnmış türkoloq X. Koroğlu bəyin «bəyhk hüququ»
məsələsinin təzə bəyə böyük hörmət və sayğmm azərbay-
canhlarm toylarmda son illərə qədər qorunub saxlandığmı
xüsui qeyd edir ( 68, s .ll5 ].
«Kitabi—Dədə Qorqud» boylarmda igidlərə bəylİk bir
qayda olaraq, ilk hünərdən sonra veriÜr. Eyni zamanda,
onlar həmin vaxt evlənmək hüququ qazamrlar. Oğuz igidləri
üçün bəylik haqqı evlənmək, ayrıca yurd qurmaq, mala,
mülkə sahib olmaq, idarə etmək hüququ qazanmaq idi.
Sosial yöndən yanaşsaq, toyun bəyi də bütün bu hüquqları
qazanır. Müqayisəh araşdırmalar göstərir kİ, adət ümumtürk
xarakteri daşımaqla, Orta Asiya, Sibir, Altay, Volqaboyu
türkiərdə toy günü oğlana (bəyə) xüsusİ imtiyazlar verilməsi
ilə səciyyələnirdi və indi də qalmaqdadır.
Toylarda «Bəyin bəylik gecəs»inə oxşar məclisiər Azər-
baycanm digər bölgələrində «xan-xan», «xan-vəzir» adlan
iJə keçirilmişdir. Azərbaycan mərasim folklorunun görkəmli
araşdırıcılarmdan Bəhlul A bdulla həm in oyundan bəhs
edərək onun aşıqla oynanıldığım xəbər verir. Aşıqda toox-
an-xan (padşah), alçı, vəzir, bik (bök)-cəllad, cik-günalıkar
(bəzi yerlərdə buna oğru deyilir -H .Q .Q .). Aşıqlar atıhr.
Tooxan düşənin sahibi xan (şah) okır. Digər vəziyyətlər də
aşıqlann duruş vəziyyəti ilə müəyyənləşdirilir. Hər dəfə
günahkar cəzaİandınhr. Məclisə şənlik qatıhr. Beləcə oyun
davam edir. Ola bihr ki, şah növbəti oyunda günahkar
olsun. Cəza hər cür verilir: oynamaq, oxumaq, məclisə
şimiyyat gətirmək və s. [42, s .138-139'.
Bu məclisin «Bəyin bəylik gecəsi»ndən fərqi ondadır
ki, toyun bəyi burada oyunçu kimi iştirak edir. Yəni o,
oyuna qatılır.
Toyda belə məclislər Dagıstan tərəkəmələrİ arasmda
)
da yayılmışdır. Burada toyu idarə edən «şah» adlanır. 0 ,
özünə vəzir, vəkil və çavuş seçir. Şah məclisi idarə edərkən
qaydanı pozanları cərimələyir. Bəzən günahkar bir dirəyə
bağlanır, üstünə soyuq su atılır. Çavuşun vəzifəsi şahın əm-
rlərini elan etməkdir [48,s. 172-173]. Karaim türklərində
buna bənzər gecə keçirilir. Həmin gecə oğlanın «subayhqdan
vida gecəsi» adlanır. Şənliklər, məzhəkəli oyunlar gecə
yarısına kimi davam edix. Oxşar adət Orta Asiya xalqlarmda
da mövcuddur [69,s.314
Adətin tarixiliyinin və genezisinin araşdınlması onun
qədim dövrdə formalaşmaqla, ümumtürk xarakter daşıdığını
sübut edir.
Toy müddətində məclisi şənləndirmək, sağdış və soldışın
bəyə diqqətini artırmaq məqsədilə bəyə məxsus əşyalarm
56
(ayaqqabı, dəsmal, tütün qabı, papaq, qurşaq və s.) və ya
«bəyin oğurlanması» adəti də vardı. Fon-nalaşmış adətə
görə, sağdış-soldışm başı qarışan kimi istənilən adam,
əsasən bəyə münasib adamlar bəyin qolundan yapışıb öziəri
ilə müəyyən bir yerə aparırdılar. Bəy müqavimət göstərməz
və səs salmazdı. O ğurlayanlarm razılığı olmadan bəy
apanlmış (gizlədilmiş) yerdən çıxa bilməzdi. Elə ki, bəyin
oğurlanması ilə bağlı xəbər yayıldı, sağdış-soldış bəyi ax-
tarardılar. Bəyi oğurlayanlar onu qaytannaq üçün öz şərtİərini
irəli sürürdülər: müəyyən miqdar pul, qonaqlıq və s. Təklif
qəbul ediidikdən sonra bəy qaytarüardı. Olurdu ki, bəyi
kiçik oğlan uşagı oğurlayırdı. Sağdış-soldış təkcə bəyin
özünü deyil, onun şəxsi əşyalarmı-ayaqqabı, papaq və s.
qorumalı idilər. Nəzarətdən yayman kimi kimsə papağmı,
ayaqqabısmı qaçırır, əvəzində pul alaraq qaytanrdı. Adət
Azərbaycanm digər böigələri üçün də xarakterik olmuşdur.
Bəylik, hərəmxanaya sərbəst getmək hüququnun izlərinə
Bilqamıs dastanmda da rast gəlirik. Bİlqamısa bu hüququn
göbəyi kəsiləndən verildiyi bəlli olur
{1,
s.21). Bir məsələni
qeyd etməkdə fayda vardır ki, göbəkkəsmədən müəyyən
hüquqlarm verilməsi adəti türk xalqları arasmda son dövrlərə
qədər qaÜBaqda idi.
Toplanmış materiallardan bəlli olur ki, oğlan evində
«Bəyin bəylik gecəsi» keçirilərkən qız evində ona oxşar
şənliklər olurdu. Bu məclislərdə ərə gedən qız, təzə gəlin
müəyyən imtiyazlara malik olmaqla ətrafmdakı cavan qız-
gəlinlər onu əyiəndirməyə çalışmaqla məzəkəli oyunlar
təşkil edirlər. Müqayisəli tutuşdurmalar həmin məclislərin
Bamsı Beyrəklə bağİı boydakı qadm məclislərinə uyğun
gəldiyini göstərir. Beiə məclislərində «şəbihçıxarma» adlı
raəzhəkəli oyun təşkil edilirdi. Cavan gəlin və qızlardan bir
Dostları ilə paylaş: |