Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

26. SÖYÜD NİYƏ UTANIR?
Söyüt ağajı həmişə arxın qırağında bitirmiş. Ona görə də ayrı ağaşdar onun paxıllığını çəkillər. Deyillər, nəyə görə o bizdən çox su işməlidi. Deyillər ki, ay söyüt, sən də gəl biznən baravar arxdan qıraxda bit. Söyüt də deyir ki, yox, bura xoşuma gəlir. Suda hər gün şəklimi görürəm. Onda başqa ağaşdar söyüdə qarğış edif deyillər ki, səni görüm meyvəyə həsrət qalasan. Söyüd də bu sözdərə-zada heş fikir vermir. Arxın qırağındaca gejə-gündüz sudan doyunca içif o biri ağaşdara yanıx-qıjıx verir.

Vaxt gəlif keçir, söyüt yekəlif qollu-qanatdı, qəşəh bir ağaş olur. Arxdakı şəklini görüf xoşlanır, nə qəşəyəm deyir. Payız gəlir. O biri ağaşdarda meyvələr saralır, qızarır, amma onun heş bir mey­vəsi-zadı olmur. Bu vaxt o biri ağaşdar ona gülüf deyillər ki, çoxlu su işməhnən döyül ey, görürsən, nə qədər su işsən də, xeyri yox, heş bir kalın da yoxdu. Gördün, bizim qarğışımız səni nətəhər tut­du. Onda söyüd o biri ağaşdarın ona gülməyinnən utanıf başını aşa­ğı salıf sudan soruşur ku, bəs niyə mənim meyvəm yoxdu? Ona görə söyüt başını yuxarı qaldırmır ki, söyüt sudan cavaf gözdüyür.

27. ÇİNAR NİYƏ UCADI?
Qədim zamanlarda göyün üzünü qara bulutdar tutufmuş. Hər tərəf qarannıx, zülmət kimi imiş. Bir gün belə, beş gün belə. Bulut­dar göyün üzünnən dağılışıf getmək bilmir. Bütün ağaşdar bir yerə toflaşıf məsləhətdəşillər ki, belə olmaz. Belə getsə onda bizim mey­vəmiz-zadımız olmaz, adamlar ajınnan öləllər. Sora onnar çinara deyillər ki, ay çinar, sən arxın lap yanındasan. O sudan doyunca içif tez yekəl, o qara bulutdarı bir az arala, qoy üsdümüzə gün düşsün. Çinar yoldaşdarının sözünü yerə salmır. Onnarın sözünə qulax asıf o ki var sudan içif-içif yekəlir. Bir də baxıf görür ki, qanatdarı bulutdarı deşif çıxıf. O qanatdarıynan bulutdarı aralıyır, gün ağaş­dara düşür. Çinar geri qayıdır, gəlif görür ki, boy, bütün ağaşdarın meyvələri qızarıf, saralıf, amma onun heş meyvəsi-zadı da yoxdu. Çinarın qanı qaralır. Munu başqa ağaşdar görüf çinara ürəh-dirəh verillər ki, biz səən əvəzinnən də meyvə verəjəyik, amma sən elə o hündürdə dur, qoyma bulutdar günü tutsun. Deyilənnərə görə, çinarlar tez su içif yekəlillər ki, qara bulutdar göy üzünü tutmasın.
28. QIZLARIN ÖZÜNÜ ÖLDÜRMƏSİNİN

QARŞISI NECƏ ALINIR?
Bir rəvayət var ki, günnərin bir günü dəb düşür ki, bikara qız­dar özdərini öldürüllər. Nəkqədər çalışıllar, neyniyillər, qızdar baş­dı­yır özdərini öldürməyə. Gedillər, paccaha məlumat verillər ki, paccah, taxtın tarac olsun, gələcəh nəslin məhv olur. Pəyiyə salırıx, özünü öldürür, kilitdi əvə salırıx, özünü öldürür, neynirih özünü öldü­rür. Neyniyək? Bu paccah fikirrəşir ki, yaxşı, mən nə çara qılım? Bu qızdarı türmüyə saldırajam, türmədə özdərini öldürəjəhlər, ölüm cəzası verəjəm, yenə həmən həməndi, nə eliyim? Çox fikirrəşənnən sora əmir verir, ölkənin hər yerinə çapar göndərir ki, hər hansı bir qız özünü ya asıb öldürsə, ya xəncərnən öldürsə, ya nə cür öldürsə, olların meydini lüt surətdə arabıya qoyub bütün ölkəni gəzdirəjəm, qoy hamı ona tüpürsün. Qızdar fikirrəşir, tez o ona deyir, bı bına de­yir ki, aaz, lüt surətdə deyir e, aaz yox, ta mən eləmiyəjəm, ta mən eləmiyəjəm. O deyir, bı deyir... Deməli abır, ismət, həya ölü­mün qarşısını alır. O günnən, o dəyqədən qızdar özdərini öldürmüllər.
29. TOYUQ NİYƏ UÇA BİLMİR?
Qədim zamannarda indiki toyux dediyimiz ev quşu o biri quşdar kimiydi. Yəni o biri quşdar təki qanatdarı uzun idi. Göyün yeddinci qatına uça bilirdi, qışda isdi ölkələrə uçar, yayda isə yenidən öz yurd-yuvalarına gələrdilər. Bu minvalla illər keçərdi.

Günnərin bir günüydü. Yayın ömrü qurtarmışdı, üzü payı­zay­dı. Hamı qışa tədarük görürdü. Quşdar da dəsdə-dəsdə isdi ölkələrə uçurdular. Toyux da başqa quşdar təki irazılaşıb isdi diyara uçmağı qərara almışdı. Nə isə... Bunnar uçmazdan qabax bir yerə yığışıb dərtdəşillər. Ordan-burdan danışa-danışa söhbət dolanır gəlir savah­kı səfərrərinin üsdünə. Durna deyir:

– Hə, dosdar, sabah Allah qoysa, uçurux isdi diyarrara.

Başqa quşdar durnanın dediyini təsdiqləsə də, toyux cırnadı:

– O nə deməkdi? Allah qoysa da uçacağıx, qoymasa da!

Elə bu an hava tutulub açıldı, qızarıb-bozardı. Quşdar baxıb görüllər ki, çəpərin başına qonmuş toyuğun qanatdarı gödəlif. To­yux da quşdarın ona məətdəl-məətdəl baxdığını gorup özünə baxdı. Qanatdarının xeyli gödəldiyini görüp əsəbləşdi. Tezcə bu qanatdar­nan nətər uçacağını sınaxdan keçirtmək üçün çəpərin başındaca qanatdarını çalmağa başlayır. Nə illah eliyirsə, çəpərin başınnan hündürə uça bilmir ki, bilmir. Elə ordanca yerə çırpılır.

Sən demə, toyuğun lovğalığı, dediyi sözdər Allaha xoş get­miyif və onu bu cür cəzalandırıp. Elə o zamannan da toyux nəinki diyar-diyar uça bilir, heç çəpərdən hündürə belə uça bilmir.

Bu hal-qəziyyə toyuxlara çox təsir eliyir. Onnan da bu ağılsız toyuğun səhvini düzəltmək və bir daha belə imtahannara çəkilmə­mək, cəzalandırılmamaq üçün, hər qurtum su içəndə başdarını tanrıya tutub irazılıx eliyillər.

PEYĞƏMBƏRLƏR VƏ DİNİ ŞƏXSİYYƏTLƏR

HAQQINDA
30. ADƏMİN OĞLANLARI
Adəm, deyilənnərə görə, dokquz yüz doxsan il yaşıyıp. Onun da oğlannarınnan biri onun sözünə baxmıyıpdı. Allah-taladan Adə­mə vəhy gəlip ki, o bacının birini alginən sora olan qardaşa, onun da bacısını al o birsinə. Deməh, birinin bacısı göyçəhiymiş. Deyip ki, gərəh mən öz bacımı özüm alam. Bının üsdündə mübahisə dü­şür, qardaşdardan biri o birini öldürür. Atasının sözünə baxmır, deyir ki, mən öz bacım­nan evlənəjəm. – Bı, binövrədən qalan şeylərdi, bala. Atanı eşit­məməh, kadınnarın paxıllığı, bıllar hamısı köhnədən sü­zü­lə-süzülə gəlipdi. Allah-talanın isdəyi, nuru Adəmə gəlipdi, Adəm­nən də insan­nara paylanıpdı. – Bı, qardaşını öldürür, alır çiyninə. Qardaş isdəyi o qədər güjdü olupdu ki, üş gün dalbadal çiyninnən yerə qoymur. Çiynində gəz­dirir, ağlıyır. Peşman olur daa ki, mən niyə öldürdüm qardaşımı qız­dan ötəri. Axır ki, fayda vermir. Gəlir oturur daşın üsdündə, bı da bının çiynində. Allah-tala mööcüzə yaradır, iki qarqa dalaşa-da­la­şa gəlir. Göydə başdıyır bir-birini vırmağa, bir-birini şül-küt eliyir, biri birini salır yerə. Ölür daa. Bına gösdərir daa. Deyir yanı görsün daa. Qarqa başdıyır ağlamağa. Ağlıyır, ayağıynan yeri eşir. O in­san­narı basırmax məsələsi də elə o vaxdan qalıp. Qarqanı da görən­nən sora deyir:

– Kül mənim başıma, qarqa öz qardaşını basırır, mən çiynimdə gəzdirirəm, iylənip.

Qəbir qazmax, insannarı basırmax da həmin vaxdan qalıp.

31. NUHUN TUFANI
Allah-taladan Nuh peyğənbərə sada qəlir ki, ya Nuh, saa bir bala gələjək, sən elə bir şey elə ki, kafırrar saa inansın. Hə, bı da gətirir bir gəmi düzəltdirir, nə bilim, uzunnuğu nə qədər. Deyir ki, saa kim iman gətirir, olları yığarsan gəmiyə, elə bil ki, o bala sizə toxunmıya. İndi bı da gətirir bı gəmini düzəltdirir. Bala, bı kafırrar, bı Allah nəhlət eləmişdər gəlir bı gəmini, qırağ olsun, əəx yeri qa­yı­rır. Nuh peyğənbər gedir Allah-talaynan kəlmələşir ki, saa qur­ban olum, başıma bir iş gəlib. Deyir ki, onu özdərinə təmizdət­dirə­jəm, sən tələsmə. İndi, bala, Allah-taladan bılların canına bir geyiş­mə darışır, mına nə cür maalicə eliyillər, xeyri olmur. İndi biri suru­çur, yıxılır, qırağ olsun üzümüzdən, qılçası bılaşır zibilə. Səhərdən gedir görür ki, ora yaxşı olub. Gətirir mınnan hər yerinə sürtür, yaxşı olur. O deyir ki, sən neynədin, yaxşı oldun, bı deyir, nətər elədin, yaxşı oldun? Deyir ki, bəs belə-belə. İndi, qırağ olsun, gəti­rif bıllar hamısını canına yaxır. Çatmıyan da qaşıyır, yuyur, soyur. Ta mını elə təmizdiyillər ki, nə cür.

Hə, mının da üç oğlu varıymış. Mının biri ona iman gətirmir­miş. Allah-taladan mına sada gəlir ki, tufan qopajax, sən isdədiyin adamları yığassan gəmiyə, birdən çıxassan. Bir qəri – qoja arvat – mının da inəyi varmış, bı da gündə bir qab süt gətirirmiş. Deyərmiş, başaa dönüm, sən Allah, gedəndə məni qoyuf getmə. Hə, nəysə, gedəndə hamını yığıf, bı qarı yadınnan çıxıf. İndi hamısı yığılıllar gəmiyə. Bir qadın təndirdə çörək bişirirmiş. Bı təndirdən su pak­qıldıyır çıxır. Allah-tala deyir:

– Ya yer, suyu bırax, ya göy, suyu bırax.

Altı ay bı su gəlir dolur, bı şəhəri batırır. Bı qarı nənənin Allah-tala inəyini də, özünü də salamat saxlıyır.

Hə, [Nuh] indi gedir hər heyvannan bir dişi, bir erkək, insan­nardan da kim mına iman gətirir, hamısını yığır, götürür gedir. Yo­lun yarısında – ortasında görür ki, su alır oğlunun birini. Qəm­lənir. Allah-tala deyir ki, qəmlənmə, o, kafırrardandı. O sənin oğlun olsa da, heç ona ürəyin yanmasın. Qalıllar bırda, dağın başında. Ağrı dağı deyillər, Naxçıvan tərəfdə, həmən o dağın başına çıxır, bırda altı ay qalıllar. Özü də heyvannarın hamısına tafşırıllar ki, bir-biriza yaxın getməyin da, balalıyar artar, gəmi tutmaz.

Hə, indi qırağ olsun, görüllər ki, it bir-birinə şey olub. Pişik gedir peyğənbərə deyir ki, – indi onçun deyillər ki, itinən pişik ləj­di^*, – itnən it görüşür. Bı da deyir ki, olmaz həylə şey, tafşırmışam. İndi onçün deyillər ki, it həylə birrəşikli qalır. Pişik də Allah-talaya üz tutur ki, bı nətər olur, bıllar Allahın buyruğunnan çıxsın, mını peyğənbər götürsün. Onçun itnən pişik ləjdi.

İndi bı qara qarqanı göndərir ki, gedin görün su azalıfsa, qayıdax gedək yerimizə. Qara qarqa gəlir, baş qarışır leşə-zada, get­mir. Bı peyğənbər mına deyir ki, səni elə həməşə şərə ürcah eli­yə­jəm, onçun qara qarqa həmişə şər xəbər verir. İndi göyərçinnən kəh­liyi göndərir. Rəhmətdih anam deyirdi ki, Allah ölənnəri rəh­mət­dih eləsin, bala, o kəhliyin, göyərçinin əəği^** onçun qıfqır­mızı­dı. O suyun zərbinnən onun əyəxləri həylə qıfqırmızıdı. Hə, indi bıllar gəlir deyir ki, peyğənbər, su azalıfdı. Su azalır, altı aydan sora bılar qayıdır gəlir yerinə.

İndi Allah-tala hər şeyə qadirdi. Bı qarı nənə genə bir cam süd götürüb gəlir ki, başaa dönüm, birdən məni qoyuf gedərsən. Sən Allah, amanın günüdü, məni qoyuf getmə. Deyir ki, qarı nənə, vallah, sən heş yadıma düşmədin. Gör Allahın necə xoşbəxt bən­də­si­sən ki, səni bu tufannan Allah saxlıyıf. Heş bir şeydən başa düşmürdün?

Deyir:

– Yox, vallah. İnəh birdən üsdü yaş gəlirdi, heş başa düş­mür­düm.

Deyir:

– Hə, qarı nənə, arxayın ol ee, hər şey savıluf gedif. Heylə Allah-tala səni saxlıyıf bırda. Gör necə xoşbəxt bəndəsən ki, səni saxlıyıf bırda.

Hə, onnan sora qayıdıf gedillər. Nuhun da tıfanı həylə olur.

32. QARA DAŞIN İÇİNDƏKİ QURT
Bir xırda şeyi də sən Allahdan gizdiyə bilməzsən. Davud pey­ğum­bərə Allah-tala deyir ki, ya Davud, niyə insannardan kanara çəkil­din? Deyir ki, kərim Allah, kanara çəkildim ki, məəm duala­rımı eşidəsən. Səə dua eliyirəm, onu eşidəsən deyə, təhləndim, qırağa çıxdım. Deyir ki, yen dəriyə. – Peyğumbərə deyir ha. – Dərədə bir qara daş var. O qara daşı qır, onun içində qurt var, ona bax, sora mən­nən danış. Peyğumbər yenir dəriyə. Görür ki, qara daş ordadı. Qara daşı götürür, bir üzünü qırır. Qıranda içinnən qurt çıxır. Deyir:

– Ya peyğumbər, əyər dərədəki qara daşın içindəki qurdu mən görürəmsə, səni bir milyon əhalinin arasında olsan da, genə görə­jəm.

Bunu gizdəməh mümkün döyül, genə görükür.
33. PEYĞƏMBƏR VƏ ÇOBAN
Bir çoban qoyun otarırdı. Peyğumbər də Turu-Sənaya Allah­nan danışmağa gedirdi. [Çoban peyğumbərə] dedi ki, otur bir lox­ma çö­rəh yəəh də, nahar eliyəh. Bu mınnan oturdu. Oturanda çoban dedi:

– Sən kimsən?

Dedi:

– Mən peyğumbərəm, tanrıynan danışmağa gedirəm, kəlmə kəsməyə gedirəm.

Peyğumbərlər, seyitdər Allahın yerdəki elçisidi. Sən də de­yir­sən, “ya Allah”, mən də deyirəm, “ya Allah”. Sənin yüz “ya Alla­hı”nı eşitməz, amma məəmkin birincidən eşidər.

Çoban deyir ki, yaxşı, ya peyğumbər, mən sənin xətrinə dəysəm, məni Allahın qəzabı havaxt tutar?

Deyir:

– Qırx ildən sora.

Çoban deyir:

– Əə, məəm əlli-atmış yaşım var, mən qırx il yaşıyajam ki?

[Çoban] peyğumbərə sataşır, təhqir eliyir. Çomağını götürür, hey, hey eliyir, qoyunu səsdiyə-səsdiyə arxı hopbananda yıxılır, qılçası qırılır. Deyir:

– Ya peyğumbər, bəs sən Allahın elçisisən, yerdə insannarın peyğumbərisən, biz sizə inam gətirmişih, sən niyə yalan danışdın?

Deyir:

– Yox, əzizim, bu mənimki döyül, qırx il bunnan qabax bir abi­din qəlbinə toxunmusan, hardasa onu təhqir eləmisən, bu, onun­kudu, qılçın qırılıf.

Deyif:

– Vay, evi yıxılan canım, abidinki belədirsə, peyğumbəri təhqir etdiyimə görə məəm belim qırılar ki.

Sürünüf mıın yanına, deyib:

– Ya peyğumbər, sənnən üzür isdiyirəm, səni sınamağ üçün bı sözü deyirdim, görüm nə cavap verəjən.

Peyğumbər ona öz yardımını eliyir, sora yoluna davam eliyir. Bı çoban başa tüşür ki, bir ağbirçəyin, bir ağsakqalın qəlbinə toxu­nanda Allah həmin şəxsi cəzasız qoymur. Onnan sora o başdıyır yaşlılara hörmət eləməyə.
34. QOYUN, QARNINIZ DOYMASIN
I mətn

Çoban qoyunnarı aparıf otarıf gətirirmiş. Süleyman peyğəm­bər axşam gəlirmiş, dilini bilirmiş da, soruşurmuş buyün çoban sizə nətər baxdı.

Deyif:

– Elə ağzımız ota çatanda bizi yığdı gətdi.

Çobana deyir. Çoban da deyir ki, and olsun Allaha, səhərdən axşamacan bu dağdan o dağa, o dağdan o dağa otarmışam. – Otuz il qoyun qırağında olmuşam, qoyunun qarnını doyurammamışam. – [Süleyman peyğəmbər] deyir ki, yağın çobandı, qoyuna baxmır. Çobana deyir:

– Sən paltarıı ver maa, mən paltarımı verim saa. Buyün özüm aparıf otarajam.

Qoyunu qatır qabağına bu yoncadan o yoncaya, o yoncadan o buğdaya, bu buğdadan o arpaya, o dağa, bu dağa. Vaxt gələndə gəti­rir. Paltarını dəyişif gedir qoyunun qavağına. Deyif:

– Buyün çoban sizə nətər baxıf?

Deyif:

– Gündə bunnan yaxşı baxırdı. Elə ağzımız çatan vaxdı yığdı gətdi.

Deyir:

– Səni görüm ayağın gəzsin, qarnın doyuf gözün doymasın, sənin dalınca gedən də yorulmasın.

II mətn

Deyilənə görə, Musa peyğəmbərin nəysə bir günahı oluf. O günahına görə Allah-tala deyif ki, yeddi gün qoyun otarassan. Yed­di gün, yeddi gejə qoyunu otarıf, gətirif qəhələ yığmax isdiyəndə peyinnihdə çıxan əvəlihdi, alax-ulaxdı, qoyun yapışıf buna. Deyif:

– Səni yeddi gün, yeddi gejə mən qoymamışam yatasan, otarmışam. Ə, tit, – deyəndə qoyun qayıdır ki, pah, ağzımız indi ota çatmışdı, indi də bizi yığdılar içəri.

Onda Musa peyğəmbər ona qarğış eliyif. Deyif:

– Qoyun, sənin qarnın doymasın, dalınca gedən yorulmasın.

Həqqi də heylədi. Qırx kilometirdən qoyunu gətirirdih heç yorulmurdux, amma bir damcı yolu gedəndə yorulurux.

35. SÜLEYMAN VƏ BİLQEYİS
Süleyman peyğənbər cannıların, quşdarın peyğənbəriymiş. Elə bil ki, onlar öfdəsindəymiş. Cinnilərdə Bilqeyis addı bir arvat var­mış. Hə, indi bı isdiyir Bilqeyisi ala özünə. Quşdar, cinnilər de­yir ki, onun canı mal kimi tüklüdü. Onnan sohra, ağılsızdı, nəə alırsan bı arvadı.

Hə, indi bı gedir hənki quşdara kağız verir ki, mını apar qoy Bil­qeyisin taxtıın altına, quşdar getmir. Vındıtvut – bı şanapipik deyir ki, mən gedərəm. Kağızı alır dimdiyinə, aparır. Qapını qul­lux­çular açanda arvat yatmışımış. Qapını açır, gedir kağızı qoyur qadının yasdığının altına, qayıdır gəlir. Gəlir deyir ki, ya peyğən­bər, apardım verdim.

Bir də o cinnilərə deyir ki, gedin onun taxtının qılçalarını də­yiş­dirin. Onu elə həylə taxdının üsdündə götürün gəlin. İndi mı­nın ağlını yoxluyur ki, görüm nətərdi. Gətirir əvinin də birinin içini şüşə eliyir, altınnan da su boşduyur. Deyir ki, indi mının ağlın yoxlu­yajam. Cinnilər mının qılçalarını dəyişdirir, elə həylə taxdını götürür gəlir. Bı heç uyanmır. Gətirir əvə qoyur. Arvat durur əənə-bəənə baxır, deyir ki, bı ev mənim dəyil. Bı taxt mənimdi, amba qılçaları mənim dəyil.

İndi kişi – Süleyman peyğənbər deyir ki, bıllar maa həylə kələk gəlirmişdər. İndi mının qılçasına-zadına da baxmağ isdiyir. Bı şüşəli yerdən gedəndə tumanını qaldırır, çərmiyir. Elə bilir sudu. Onnan sohra həylə görür kü, ağlı da özündədi, hər şeyi yaxşıdı. Mını elə yalannan deyirmişdər.

Hə, şanapipiyin həylə zadın eşitmişəm.

Söyləyici bu mətni anasından eşidib.
36. SÜLEYMAN PEYĞƏMBƏRİN ÖLÜMÜ
Deyilənnərə gora, Suleyman peyqəmbər lap çox yaşıyıpdı. Sarayında da çəliyə səfkəhli ölüp. Üç gün dalbadal həylə ölü vəziyə­tində – çəliyə səfkəhli qalıpdı. İndi onçun deyillər ki, qarışqanı ayaxlamıyın. Okqədər hökümlü hökümdarıymış ki, bütün inni-cin­ni­nin dilini bilirmiş daa. Ona görə də bına yaxın getmirmişdər daa. Get­mi­yəndə qarışqa deyipdi ki, mən onu yıxaram, onnan sora siz gəlip onu aparıp dəfn edərsiz. Dəfn olunmalıdı axı. Qarışqa gedir bının çəli­yini oyur, oyur, yeyir. Çəlih nazilir, səfkəndiyi yerdə yıxılır. Yıxı­lan­nan sora hay düşür ki, bəs Süleyman peyqəmbər yıxıldı. Gedəh götü­rəh, gələh dəfn eliyəh. Onnan sora onu aparıp dəfn eliyillər.
37. SÜLEYMAN PEYĞƏMBƏRİN ÜZÜYÜ
Deyillər ki, Süleyman peyğəmbərin barmağında üzüh varıy­mış. O üzüyü onun barmağınnan çıxardıp öz barmağına geyən adam dünya durduhca yaşamalıymış.

Deyillər Bulki adında bir oğlanın atası tacir olur, dünyasını dəyişir. Cümələri, qırxı-zadı verənnən sora anasınnan icaza alır ki, ana, mən atamın xəzinəsini yoxlamalıyam, görüm atamın nə var-dööləti var. Bı durur gedir. Xəzinəyə girəndə baxır görür ki, bir küş­də bir dənə gözəl mücrü var. Deməh, bütün var-döölətin hamı­sın­nan o seçilir. Mücrünü götürüp açanda baxır görür ki, içində bir kitap var, Məhəmmət peyğəmbərin adı yazılıp. İçərisində də onun adına olan şeylərdi. Bı, kitabı götürüp gəlir evə. Anasına deyir ki, mən atamın meyidini çıxardıp yandırmalıyam. Anası düşür bının ayağına yalvarmağa. Deyir ki, olacağı yoxdu. Anası deyir:

– Səbəbi nədi?

Deyir:

– Çünkü atam bı kitabı kilitdiyip, onun içərsində olan əhva­latdan camahata heş nə çatdırmıyıp.

Orda anasına deyir ki, ras ki yol vermədin mənə, baş götürüb tərki-cahan olup getməliyəm, vətənnən getməliyəm. Mən Məhəm­mət peyğəmbərin iziynən o vaxda qədər getməliyəm ki, onun yaşa­dığı yeri tapbalıyam.

Gəlir bir dağın başına. Baxır görür ki, bir cavan oğlan oturup ağlıyır. Salamlaşıllar. Deyir ki, bırda niyə oturmusan, nə əhvalatdı? Deyir ki, hal-qəziyə belə. Süleyman peyğəmbərin eşqiynən getməh isdiyirəm. Deyir ki, niyə?

Deyir:

– Eşitmişəm onun barmağında bir üzüh var. O üzüyü kim bar­ma­ğınnan çıxardıp öz barmağına taxsa, o, dünya durduxca yaşıyacax.

Bıllar gedillər. Az gəlillər, çox gəlillər. Guya nə qədər dər­ya­lar, çaylar keçip gəlip onu görməlidirlər. Gəlib Süleyman peyğəm­bərin qəbrinə çatanda üzüyü çıxartmax isdiyillər. Bılların gözünə həqqi görükür. Onun altınnan bir ilan çıxır, başını qaldırır, deyir:

– Afan, çəkil, sizi elə üfürərəm ki, külə dönüp göyə sovrularsız.

Bıllar inanmıllar. Bir dəfə, iki dəfə, üçüncüdə bı əl atıp bar­ma­ğınnan üzüyü tərpədəndə ilan bını yandırır. Onnan da Afan orda pərt olur. Bulki axırı tapbır, qayıdıp gəlir.

38. SÜLEYMAN VƏ KİRPİ
Rəvayətnən, Xızır peyqəmbər həyatda yaşıyır. Xızır peyqəm­bər dirilik suyunu içifdi. Hələ onu misal çəkiblər ki, Süleyman pey­qəmbərə də deyiblər, sən də bu suyu iç, sən də əbədi sağ qal. Ama Süleyman peyqəmbər bunu qəbul eləmiyib. Süleyman pey­qəm­bər bütün cannılara, bütün yaranmışlara, hamıya məsləhət, məş­vərət eliyibmiş. Məsləhət eləmədiyi bircə kirpi qalmış imiş. Hə, kirpini ça­ğırmağ üçün ata deyib ki, get kirpini çağır, ona sözüm var. At gedir kirpiyə deyir. Kirpi deyir ki, getmirəm. Süleyman pey­qəm­bər olsa da, mən ona lazımam, o gəlsin mənim yanıma. Gəlib de­yən­də Süleyman peyqəmbər itə deyir ki, get kirpiyə denən, gəlsin mənim yanıma. İt gedən kimi, kirpi gəlir. Kirpi deyir ki, ya Süley­man, səni eşidirəm, nə buyurursan? Deyir ki, səni mən bir ağıllı heyvan bilirdim, saa məsləhətim varıdı, tay indi sən nadan heyvan oldu­ğu­va görə, ta saa məsləhət eləmiyəjəm. Deyir ki, yox, nəyə görə maa nadan deyirsən? Deyir ki, ona görə ki, insannan sonra ikinci surat atın suratıdı, at namusdu, at qeyrətdi, at qəhrəmannıxdı, at muratdı. Bəs sən atın sözünü saymırsan, bütün dinlərdə it murdar sayılır, itin sözünə baxırsan. Deyir ki, ya Süleyman, atın başqa xü­su­siyyətləri var, itin başqa xüsusiyyətləri var. Deyir, atın xüsusiy­yəti odu ki, istiyər ki, sahibini yerə vursun, qaşsın. Hara bağlansa, onu qırsın qaşsın. Ama it sahibinin evini, həyətini heş vaxtı sahib­siz qoymur. İndi sən məsləhətini de. Deyir ki, maa deyillər ki, diri­lik suyunu iç. İçim, ya içmiyim? Deyir ki, ya Süleyman, əgər dirilik suyunu işsən, həyatda sağ qalarsan, ama sənin balaların, sə­nin yaxınnarın, sənin doğmaların sənin gözünün qavağınnan ölüb bu dünyadan gedər. Əgər olların ayrılığına dözə bilərsənsə, bu suyu iç, yox olların ay­rılığına dözə bilməzsənsə, o suyu işmə, nə vaxt vaxtın tamam olar, bu dünyadan köçərsən. Hə, Süleyman peyqəm­bər ona görə o suyu işmiyifdi. Deyif ki, Allahın yanında vaxtım nə vaxt tamam olar, ruhumu Allah-tala mənnən alar, o vaxt da bu dünyadan gedərəm.

39. İBRAHİM PEYĞƏMBƏR
Ummuyətnən, kadınnarda paxıllıx Həcərin vaxtınnan, İbra­him peyqəmbərin vaxtınnan varmış. Həcər kənizimiş. Sara əmisi qızıydı. Saranın yetmiş iki yaşı olur. İbrahim peyqəmbərin də çox olur da yaşı. Bı (Sara – top.) məcbur eliyir ki, Həcəri alginən. Sora İbra­him peyqəmbər üz tutur ki, əmqızı, sən nətər razı olursan ki, mən sənin kənizıı alım daa? Deyir ki, yox ee, mən uşax isdiyirəm, mən də uşax səvməh isdiyirəm. Taa əlacı kəsilir, Həcəri alır. Bınnan bir oğlu olur, onun da İsmayıl olur adı. İbrahim peyqəmbər orda and içir ki, Allaha qurban verəjəm. Sora qoşdar gəlir onun əvəzinnən ki, bəs insanı kəsməh olmaz, ancax qoçu kəsməh olar, heyvanı kəsməh olar.

Sara bını o qədər isdəhnən sevir ki, İsmayılı. Atıp-tutur, atıp-tutur, sora anasına verir. Anası gedir arxada – o biri evdə başdıyır basır bağrına öpür, onnan sora yanıxlı başdıyır sevməyə, atıp-tutmağa. Bırda bının (Saranın – top.) qəlbi dolanır. İbrahimi çağırıp deyir ki, bılları – ana-bala apar elə yerə qoy ki, mənim gözüm gör­məsin. Nə qədər yalvar-yapış eliyir, görür bı əl çəhmir daa. Bılları götürüp gətirir indiki ziyarətgah var ee, yeddi dəfə gedip-gəlillər haa, Zəm-zəm suyu olan yerə. Həcər deyir:

– İbrahim, gedirsən, bəs bizi kimə tapşırırsan?

İbrahim deyir ki, sizi ancax Allaha tapşırıram, mən getmə­liyəm. Xulasə, bılları qoyur orda. Aparılan yeməh də tükənir, su da tükənir. Həcər başdıyır qaçır ağzı yuxarı, üsdən aşağı. Gedir-gəlir, gedir-gəlir, əlinə bir şey gəlmiyəndə, gəlir uşağa yaxınnaşır. Baxır gö­rür ki, şırıltı gəlir. Orda Həcərə vəh gəlir. Vəh gələndə şırıltını eşidir. Deyir ki, getginən uşağı da çimizdir, onnan verginən, zulal­dı, onnan sora yaxşı olassıız. Həcər sevincəh gəlir görür ki, İsmayı­lın ayağının altınnan bulax çıxıp başdıyır şırhaşır getməyə. O sudan da içir, uşağı da çimizdirir, eliyir. Bıllar bırda yaşıyıllar. İsmayıl böyüyür.

İbrahim gedir-gəlir, bıllardan hal-əhval tutur. Sora bir dəfə İbrahim peyqəmbər bının arxasıncan gedir. O vaxdı qureyşdər yaşı­yan yerə gedip çıxır. Bilir ki, bı evlənipdi. Soruşur kin, bala, İsma­yılın evini tanımırsıız? Gösdərillər ki, fılan yerdədi. Bı gedir tapır, görür ki, bir kadın oturup içərdə. Bı salam verir. Çarıxlı olur daa. O vaxları heyləymiş. Deyir ki, İsmayılın evi bıradı? Deyir ki, hə, bıradı. Taa bı qalxıp ayağa bına yer gösdərsin qoca üçün, taa bına təəzim eləsin ki, gəlginən otur, çörəh yeginən, belə şeylər olmur bırda. O da baxır bı qıza, deyir ki, kimsıız? Deyir ki, mən İsmayılın yoldaşıyam. Deyir ki, bəs İsmayıl nə vax gələr evə? Deyir ki, bəs ruzu dalınca gedip. Deyir ki, nətər dolanırsıız? Deyipdi ki, çox pis dolanırıx, ac qalırıx, urzumuz olmur, eləmir. Ummuyətnən, acı da­nı­şır daa bınnan. «Şükür Allaha» deməh əvəzinə, belə şeyləri naşü­kür­rühnən danışır. Deyir ki, qızım, mən gedirəm, İsmayıl gələndə deyərsən ki, belə bir qoca gəlmişdi, dedi ki, qapının astanasını dəyişdirsin. Çıxır gedir.

İsmayıl navaxdan sora gəlir. Gələnnən sora deyir ki, belə bir qoca gəlmişdi. Deyəndə deyir ki, o, mənim atamıydı.

Deyir:

– Dedi ki, mən gedirəm, qapının astanasın dəyişdirsin!

İsmayıl oturup sarığının torpağını töhməmiş, yoldaşına deyir:

– Dur ayağa, gedəh qazının yanına.

Deyir:

– Niyə gedəh?

Deyir:

– Bəs atam maa tapşırıpdı ki, səni boşuyum. Böyünnəri mən səni boşamalıyam.

Götürüp aparır qazının yanına, bını boşuyur. Bir müddət sora təh qalır. Neçə aylar, illər təh qalannan sora təzdən İbrahim pey­qəmbər bir də gedir. Soruşanda deyillər ki, İsmayıl peyqəmbər bir də evlənip. Gedən kimi kadın tez qalxır ayağa:

– Baba, gəl içəri, gəl içəri.

Bının çarığını da çıxardır, su gətirir, ayaxlarını da yuyur. Deyir ki, yol gələn adama oxşuyursuuz, gəlin, oturun. Gətirir bına çörəh qoyur. Gözəl qullux eliyir, həm də ki, bının qabağında səcdə durur tanımıya-tanımıya. Baxır ki, gözəl insandı, İsmayıla dayax dura bilən bir kadındı. Onnan sora deyir ki, qızım, mən gedirəm, İsmayıl gələn­də denən ki, qapının astanasınnan muğayat olsun, yaxşı saxlasın.

İsmayıl qayıdıp gələnnən sora bılları danışır. Boyunu-buxununu deyənnən sora o da bilir ki, atasıdı. Deyir ki, o, mənim atamdı. O maa tapşırıp ki, səni yaxşı saxlıyım.

İbrahim peyqəmbərin yoldaşı Sara özü də peyqəmbər qızıydı, peyqəmbəriydi daa. Yuxu görür. Görür ki, bının oğlu olupdu. Yuxu­dan ayılannan sora üz tutur Allaha, deyir:

– Necə olur ki, yetmiş iki yaşım olsun, yoldaşımın doxsan yaşı olsun, mənim uşağım olsun, neynəsin?

Ona toxdaxlıx verillər ki, o hamısı Allahın əlindədi, neçə ya­şın olur, olsun. Gətirir bına bir oğul verir, adını da qoyullar İsax. Ona da peyqəmbərrih verir. İsaxdan da Yaqup peyqəmbər əmələ gəlir.