Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

76. ƏLI BULAĞI^**
Əli bulağı vardı. Çox hündür bir dağın başınnan çıxırdı. Onun böyründə də bir daş varıdı, yekə daş idi. İnsanın beş dənə barmağı bat­mışdı o daşa. Bunu mən yaşda kimnən soruşsan sənə deyər. Şıx­lı dağı vardı. Guya Həzrət Əli gəlif çıxıf ora, deyilənə görə, qoşun su­suz­­duxdan batırmış. Deyif ki, bu daşı atıram, bu daş hara düşsə, su or­dan çıxajax. Gedif ordan su için. Daş da gəlif düşüf ora, ordan da su çıxıf.

Qaya vardı, görürdün ki, bu qayaynan yoxuşa at çıxıf. Atın ayaxlarının rəddi düşmüşdü.

Əli bulağına ziyarata gedərdilər. Yolun qırağında idi. Gedif orda qurban kəsirdih, yeməyi bişirirdih, kim yolnan gəlirdisə, dəvət eliyirdih, gəlif orda bir tikə çörəyini yeyif gedirdi. Həzrət Əlinin yo­lunda verirdih o ehsanı. Kimsə ora heyvan aparanda deyirdi ya Allah, sən maa kömək elə bu qazannar hazır olanda kimsə gəlif çıxsın. Elə bil qazan hazır olan kimi adam gəlif çıxırdı. Ora arax içən adamı qoymurdux. Adam vardı, arax içirdi, gedif o bulaxdan su içməzdi. O bulağın bir ovuc suyu olardı. Amma bir dənə gomuş ağzını diriyirdi ora, qutara bilmirdi. Belə sirrəri vardı.
77. XOÇAZ QAYASI
Xoçaz qayası vardı. Guya yolnan gedən adam gəlif bir qoyun otaranın yanına. Deyif ki, qardaş, atalarda məsəl var, ajdın çobana sarı get, yoruldun karvana sarı. – Karvanın imkanı olajax, at-eşşəyi olajax, səni üsdünə qoyuf aparajax. Çoban çörəyi də olmasa, qo­yun­nan-keçidən birini sağıf verəjəh. Ona görə deyiflər ki, ajdın çobana sarı, yoruldun karvana sarı get. – Deyif ki, ajdığım var. Deyif ki, vallah, qardaş, üsdümdə çörəyim yoxdu, bu qoyunun yiyəsi də elə biəzab adamdı ki, burdan bir quruşqa saa qoyun südü sağıf versəm, məni gedəndə öldürəjək. Mən nökər adamam.

Bu, guya üzünü çevirif qivləyə, deyif:

– Allahdan arz eliyirəm, sizin qoyun daşa dönsün burda.

Mən gözümnən gördüm. Hardasa xeylax qoyundu daşdan, qoçdu, quzudu – hamısı məlumdu. Çoban, mal, at, it – hamısı daş oluf. Qarıqışdaxnan Xoçazın arasında yerləşir.

78. MAYMAAN ÇİNARI
Bizdə çinar vardı, Maymaan çinarı deyirdilər. On-on beş adam girsin koğuşuna, bax, o yekəliyində çinar idi. Uşağı xəstə olan, sora ağrısı olan gedirdi. Divində bulax vardı, suyunnan, palçığınnan-zad­dan uşağın orasına-burasına sürtürdülər, ağrısı keçirdi. Parça bağlı­yırdılar, gövdəsinə mismar vururdular. Ora mismar çalmağa sora biz qoymadıx, imkan vermədih. Kimisi, nə bilim, şal aparıb bağlıyırdı. Bi­zim öz uşağımız xəsdələnmişdi, təzə paltar alıb gətirmişdih Rusiy­yət­dən, onu heç əyninə geyindirmədih, apardıx onun üsdünə qoydux ki, uşağ sağalsın. Bax, heylə inac gətirirdilər. Camaat fasalidən, kö­kə­dən, şirniyyatdan, konfetdən aparıf üsdünə qoyurdu, gələn-gedən aparırdı. Ağacın başına kimisi üş dəfə, kimisi yeddi dəfə belə hərrənərdi.

Deyillər guya Nuhun gəmisi gəlib həmin çinara bağlanıb.

79. İMAMZADƏ
Bir imamzadamız var, qədimi imamzadadı. Onun üsdünü hə­mə­şə camaat yığılıf düzəldirdi, külək atırdı yerə. Əvvəllər imam­za­danın yanında (kəndimiz orda məskunnaşıf), tez–tez fəlakətdər olurmuş. Camaatın yuxusuna tez-tez girirmişdər ki, xayiş eliyirih, bır­dan çıxın, bırda imamzada olur. Camaat çıxmıyıf. Axırı bir gün sel gəlif oranı basıf – həmin o imamzadanın ətrafını, hamısını götü­rüf gedifdi. Onnan sora camaat bilif ki, ora ziyaratgahdı, orda yaşa­yış olmaz. Gediflər onnan sora bir-iki kilometr dağın döş hissəsinə.
80. HACI ARAB ZIYARƏTGAHI
Cəbrayıl rayonunun “Kavdar” kəndində Hacı Arab ziyarətgahı deyilən ojağ varıydı. O elə bil ki çay daşlarınnan – belə yumuru, yastı daşlardan dayirəvi düzülmüşdü. Çox uzaxlara gedir onun tarixi. Oranı ziyarətgah kimi qəbul eliyirdilər, hamı, bütün rayon gəlirdi ora ziyarətə. Kimin istəyi, arzusu varıydı, çərşənbə günnəri gəlif orda piltə yandırardı, oların arzusu, istəhləri qəbul olardı. Hasarın içində orda iki xanım dəfn olunupdu. Olar həcə ziyarətə gediplər. Biri on iki aya gəlipdi, o birisi on dört aya. Gəlif kəndə çatan kimi rəhmətə gediflər. Oları həmin yerdə dəfn ediplər. Onun yanında bir dalax daşı var idi. Yağış yağanda, nəmişdih olanda həmin daşın yuxarısınnan – baş hissəsində aypara kimi yeri varıydı, ordan qan kimi su çıxırdı. Elə bilirdin ki, qan çıxıf. Mədəsi ağrıyan, hamilə kadınnar özlərini həmin daşa yaxınnaşdırıp mədələrini sürtürdülər. Deyilənə görə, bı çox xeyir eliyirdi, nəysə orda bir ilahi qüvvə varıydı.

Şəfa tapmax üçün insannar düz üç çərşənbə dalbadal buraya ziyarətə gəlir. Burda Yahya babanın, Səkinə Çələbinin, Mirhüseyn babanın da məzarları vardı.

81. SEYİD MƏMMƏD AĞA
Seyid Əhməd ağanın oğlu Seyid Məmməd ağa rəhmətə ge­dən­də bir dənə ağ göyərçin kişinin ağzınnan nəfəs çıxanda daxil oluf evə, qonuf karnizin başına. Yeddi gün karnizin başında o da millət kimi yas tutuf. Yeddi günnən sora təziyə çəkiləndə o da uçuf, qapıdan çıxıf gedif. Qırxı günü yenə gəlif. Həmən karnizin üsdündə orda duruf millətnən, məclisi yola salıf ordan çıxıf. Bular hamısı göz qavağında olan şeydi. Özü də bu iki-üç ilin söhbətidi. Hamı da dedi ki, dəymiyin. Bu möcüzələr görünüf.
82. SEYİD ƏZİZƏ AĞA
I mətn

Bu kənddə, indi rəhmətə gedibdi, Qədim Oğlayev varıydı. O, danışırdı kı, öküz arabası işlədirdim, öküz arabası batdı. Deyir, o vaxtı traxtor yox idi, bircə dənə kəntdə universal varıydı. Deyir, getdim bu universalın sahibinə dedim ki, mənim arabam batıbdı, gəl bunu çıxart. Araba deyir, nətəər batıbsa, universal bunu nə qə­dər çəhdi, deyir, gördüm arabanı qırıxlıyır. Hə, bu universal çəkənə dedim:

– Ə, saxla, ə, saxla, arabanı qırıxlıyajax.

Deyir, universalçı çıxdı getdi. Deyir, bir də baxdım ki, Seyid Əzizə ağa yun əyirə-əyirə, ip əyirə-əyirə, quzu qavağında gəlir. Deyir, gəldi çatdı. Dedi:

– Dədə, balama qurban, – həmişə də helə deyərmiş, – nə olub­du, niyə araban burda qalıb?

Dedim:

– Ağa, arabam batıbdı, nə qədər də universalnan çəkdik, çıxmadı.

Deyir, dedi ki, balama qurban, mən əlimi tutajam arabanın cağın­nan, “Allah, Məhəmməd, ya Əli” deyəjəm, amma sən öküzü vurma, “xo” denən. Ölən günə qədər danışardı ki, göydə Allah, yer­də Seyid Əzizə ağaya inanmışam. Deyir, əlini tutdu arabanın cağınnan, dedi:

– Allah, Məhəmməd, ya Əli, bala, “xo” denən.

Deyir, o, universal çıxarda bilmiyən arabanı çıxardı qoydu qırağa.

II mətn

Bir Cavanşir var imiş. O deyirmiş ki, mən Seyid Əzizə ağaya o qədər inanmışdım ki, onun kəraməti, onun səxavətləri, onun bö­yük­lüyü, onun gözütoxluğu... Heç kəsə əl açmazdı, heç kəsdən heç nə istəməzdi. Deyir o qədər onun kəramətlərini görmüşdüm, qapı-qapı gəzib nəzir-niyaz yığan seytdərnən qarşılaşanda deyirdim ki, bizim seyidimiz var, biz, nəzirimizi aparıb onun evində veririk. Deyir ki, fermada işləyəndə, südü aparıb zavoda təhvil verir­dik. Bir gün Seyid İvrahım ağa dedi ki, Cavanşir, nənəm yaman naxoşdu­yub.

Dedim:

– Hardadı?

Dedi:

– Bərdədə xəstəxanada yatır.

Hə, dedim ki, ağa, onda südü verək, ordan da gedək nənəni ziya­rət eliyək. Hə, deyir, getdik, südü verdik, süd zavodunda yaxşı pendir olurmuş o vaxtı. Deyir, ordan pendir götdük, isti çörəh aldığ pekarnıdan, bazardan da mer-meyvə aldım, getdik ağanın yanına. Getdik, görüşdük. Dedi:

– Balama qurban olum, Cavanşir, mənim vaxtım çatıbdı, mənim ölməyimə az qalıbdı.

Özü də aşura yaxınnaşırmış. Deyib ki, mən aşura günü ölə­jəm, ama İrvahım məni xəstəxanadan çıxarmır, burda öləjəm. Məni çıxardın aparın, evdə ölüm.

Hə, deyir ki, hardasa iki gün, üş gün çəkdi, ağanı çıxardılar gətirdilər, nənəm aşura günü rəhmətə getdi.

III mətn

Bax, bir Arif var, deyir, balaca uşağıdım. Nənəm maa dedi ki, gedək Seyid Əzizə ağagilə. Seyid Əzizə ağa onda yer damında olurdu. Evin yanında deyir, baxdım ki, bir incil ağacı var. Deyir, nənəm mənim əlimnən tutub incil ağacının divinə keçəndə, baxdım ki, incilin divində ikimi, üçmü ilan yatıf. Deyir, mən belə qorxuf çəkiləndə ağa qayıtdı ki, bala, qorxma, ollar adam çalmazlar. Nənəm də qayıtdı ki, Allah nələt eləsin, hardasa ziyannığ eliyiflər, ona görə gəlib burda yatıblar.

Gejə oğru gəlifdi ki, kişinin atını aparsın. Gəlib toluya giribdi ki, atın buxoyunun üstündə ilanın yarısı bu üzdədi, ilanın yarısı o üzdədi, ordan qayıdıf gedifdi.

Deyir ki, Seyid Əzizə ağa o vaxtı qışda bura gələrdi, yayda gedərdilər Laçına. Hə, deyir ağa burda yoxuydu. Gəlillər ki, nənəmin də bağını qıralar, hələ gəlməmiş imişlər bura. Gəlif qapıdan baxıllar, ki, qapı helə ilandı. Elə ordan da qayıdıb gediblər, heç tay bağını qırmıyıblar.

83. SEYİD XƏLİL OCAĞI
Seyid Xəlilin özünün gözdəri korudu. İkisi də korudu. Oja­ğı­na maral gəlirdi, ilan gəlirdi. Onun ojağına gedəndə dalın-dalın çıxırdıx qa­pıdan. Çönüb çıxmırdıx. Üzümüz evə sarı çıxırdıx. Şuşanın özündeydi.
YER ADLARI, KƏND VƏ QALALAR HAQQINDA
84. QIZ QALASI^*
I mətn

İki xan varımış İranda. Birinin yeddi oğlu bir qızı varımış, biri­nin beş oğlu varımış. Beş oğlu olan o biri xanın qızını götürüf gejə mi­niflər pəliyə, Arazdan addıyıflar bı taya. Bı tayda da bizim biçə­nəyimiz var. Bırda həbelə qala var, o da İrannan üz-üzədi. Ora elə bil zastavdı. Bu zastavın yanınnan keçiflər, gəliflər. Bacı, nəynən gəti­riflər, nəynən tikiflərsə, burda bir qala tikiflər, bax bı əvdən yekə. Bı qalanı tikiflər, dünyada nə varmış gətiriflər. Pir Xənəzir deyirih, ağır pirdi. Bı Xənəzirdən kankan gəlif su çəkməyə. Meşənin içiynən du­rum­ba gətiriflər, bizim biçənəyin yanınnan çıxardıflar. Qızı qo­yuf­­lar ora, orda toyux hini tikiflər, toyuğacan gətiriflər. Bının, nənən qur­ban, əvinin üsdünü-zadını qəyiriflər, düzəldiflər. Bırdan suyu bura­xan­da tökülmür ordan yenişə. Zadın altınnan yer qoyuflar. Bırdan qabını-qaşığını yuyuf, işığını-zadını çəkiflər.

Bu yeddi oğlu olan gedif görüf ki, bıy, qız nə qayırır, qız yox­du. – “Ə, qız hanı?” – “Yoxdu”. Yeddi oğlu olan axtarıf, axtarıf, bilif ki, bırdadı. Biz qarabağlıyıx, olar qaradağlıdılar. Deyiflər, Qarabağda bir qala tikilif. Gejə duruflar, yığışıflar, yeddi qardaş gəliflər. Çağı­rıf­lar, qızın adını çağırıflar, nə qədər eliyif, qız dinmiyif. Gediflər Gəncədə bir qoca erməni tapıflar. Deyiflər orda belə bir qala var, onun nə suyu var, nə yeri var, nə yurdu var. Qız da dillənmir, amma qız o qaladadı. Onnan sora erməni deyif ki, gedin bir qatırı yeddi gün bağ­lıyın, qavağına arpa tökün, saman tökün, su vermiyin ha. Nəba­da-nəbada su verəsiz. Suyu gösdərmiyin qatıra. Elə içəridə yemini tökün, yesin, suyu gösdərmiyin. Bı qatırı aparın əlızda. Bu qatır ayağını hayana çalsa, su ordadı. Gör erməni nə qədər bilirmiş e.

Heylə də eliyillər. Bı qalıya çıxmax üçün səki kimi yer var. Qala da qaladır ey, hər tərəfi gül, bülbül. Gəlir qatır əyağını vırır. Buranı eşillər, durunbanı tapıllar. Bı durunbanı açıllar, suyu kəsillər. Qatır suyu içir, içir, içir, dəyir yerə. Susuzdu axı neçə gündü. Özü də erməni tapşırıf ki, qatıra çox su vermiyin ha, yıxılar ölər, dəyər ürə­yi­nə. Çünki, yeddi gün yeyif, susuzdu. Qatırı dartıf çıxardıflar. Deyil­lər, cəhənnəmə, qızı tapax. Gedillər. Nə qədir lom gətirillər, qı­fıl gətirillər, nə gətirillər, bının yerini tapbıllar. Bınnan bir belə qopar­dam­mıllar ki, qızı çıxardalar ordan. Qayıdıf minəllər pəliyə, gedif lom gətirəllər, gupun gətirəllər. Beş gün orda çalışalar, bir belə dələ­məz­dər. Genə gedəllər bı erməninin yanına. Erməni deyər ki, gedin iti mis qayırın. Onu lumnan, gupunnan vırın, ordan deşiləjəh. Gəlif heylə eliyillər, deşillər. Bir belə yerdən görüllər ki, qız orda oturuf, hər şeyi də yığıflar yanına. Qıza tikiflər ha o qalanı, qoyuflar içinə. Onu bir belə deşiflər, üjdən genəldiflər, üjdən genəldiflər, qızı dartıf bırdan çıxardıflar gejə. Ayının-üyünün yühlüyüflər qatırrara, Arazın qırağında miniflər pəliyə, addadıflar o üzə.

Söyləyici bu mətni atasından eşidib.
II mətn

İranda bir Tağı xan olur. Onun yeddi oğlu, bir qızı oluf. Bı qızı Tağı xan qorqanır, saray tihdirir. Bının qırx qulluxçusu, qara­başı olur. Gecənin bir gecəsində bir oğlan gəlir, qıza müşdəri çıxır. Qız deyir ki, mənim qardaşdarım səni öldürəcəh, bı şəhərdən gəl qaçax. Bu, dəsdəsini yığır – neçə yük qızıl, əşyalarını yığışdırır, gecə çıxıllar. Bının da bir dünyagörmüş vəziri olur, Allahverdi xan adın­da. Az gəlillər, çox gəlillər, bizim o Əmirxannı kəndinin üsdündə qala var, böyüh dağdı e... O dağa çıxanda Fizuli, Horadiz, Qara­don­nu görünərdi. Əlqərəz, gəlif çıxıllar o dağın ətəyinə. Bı dağ da dəmyə bir yerdi, suyu-zadı yoxdu. Deyir:

– Vəzir, axı bırda mənim qoşunum dayana bilməz, susuz yerdi.

Deyir:

– Eybi yoxdu.

Altdan yuxarı gedillər. Biz Soltan Heydər deyirik, pirdi. Orda bir dənə daşdı qeybinnən, bu tikili yekəliyində, kürə gözü boyda yer deşihdi. O pirə təmizdənif, qusul verif gedirdin. Gərəh sən or­dan əyilif iməhliyə-iməhliyə çıxardın. Əgər ürəyin düzdü, təmiz, düz adamsansa, o daş yol verirdi, çıxırdın. Bir əngəlin vardısa, bij­di­yin vardısa, o daş gəlif birləşirdi, saa yol vermirdi, qayıdırdın geri. Soltan Heydər belə pirdi.

Vəzir nökərrərdən götürüf gəlif çıxır ora. Deyir ki, bırdan həmən qalıya su cəhməh lazımdı. Xülasey, qızıl bol, pul bol. Buraxır pıldan, durba alıllar. Gəlif o Soltan Heydərin suyunnan həmən o Qız qalasına su çəkillər. Oranı götürür bütöv saraya, hesab elə göydən uçan quş ora qona bilmir. Bılar bir müddət qalıllar orda, qalada.

Səhər hay düşür. Görüllər qızın qulluxçusu, dəsdəsi, heç bir şeyi yoxdu. Əyə, belə şey ola bilməz. Yerə-göyə səs salıllar. Gəlif çıxıl­lar həmin qalıya, qızı tapıllar. İndi bının qoşunu güj gələ bilmir, qalanı ala bilmir. Xanın da bir vəziri varıymış, o da bilihliymiş. Deyir ki, qatırı bırda bağla, üş gün qatıra su vermə. Qatır harda əyağını döydü yerə, həmən yerdə yerin altıynan su gedir. Qatırı gətirif üş gün susuz saxlıyıllar. Qatır gəlif əyağın döyür yerə. Eşillər, görüllər baa, durbadan su gəlif gedir həmən qalıya. Bı suyu bırdan kəsillər. Kəsəndə qoşunu qalır susuz. Onnan sora tabe olullar, qızı götürüf gedillər. İndi həmən dağın adı qalıf – Qız qalası.

85. QOÇ NAVIR^*
Böyük göldü, bizim kəndin böyründə idi. Qoç navır deyillər. Guya iki dənə qoç sudan çıxıf gəlif qoşuluf birinin qoyununa. Avaz kişinin qoyununa qoşuluf, Avaz kişinin qoyunun uju-bujağı olmuyuf.

Avaz kişinin də uşağı olmuyuf. Niyə olmuyuf? Deyillər dilənçi gəlif qapısına ki, Allahın payınnan maa bir az çörəh ver, aparım uşağımı saxlıyım. Avaz kişinin də otuz-qırx çobanı varmış. Deyif:

– Onu tutun, gətirin bura.

Avaz onda cavan oğlan imiş. Xrom sapoğun içinnən şallağını çıxardıf, deyif:

– Tutun.

Qırx dənə şallax vurduruf. Dilənçi deyif:

– Vur, mən gedirəm. Allaha üz çevirif deyirəm sənin qucağına uşax sidiyi dəyməsin.

Eşitdiyim sözdü da. Ona görə Avaz kişinin uşağı olmuyuf. Sora gedif başqa arvad alıf. Arvad uşağa qalır. Beş dənə öküz qur­ban kəsif. Vaxt tamam olur, aparıllar, balinsiyada uşax olanda ey­bə­cər ət kimi nəysə oluf. Biri deyif ki, sənin qapına gələn dilənçi Alla­hın bəndəsi idi, gəlmişdi, verəydin olanınnan bir belə aparardı yeyəydi. Sən onu tutuf döyəndə bilmirdin Allah səni bu günə qoyajax? Bizdə məsəl kimi imkannı adamlara deyərdilər ki, Avaz kişinin gününə baxın, camaata yazığınız gəlsin.

86. ƏMİRVARLI^*
Teymur əyalətdəri gəzirmiş ki, görüm harda varrı var, nətər dolanıllar, vergi verə biləjəh, bilmiyəjəhlər. Gəzif gəlif çıxıflar bi­zim kəndə. Bizim kənt də Arazın qırağında oluf, yulğunnuxda oluf. Əvəl adı Xıdırlı oluf. Gedif deyiflər ki, ya əmir, bəs bir dənə kənd var Qarabağ zonasında, çox varrıdı. – Ulu babalarımız mal-heyvan saxlıyanmış. Tərəkəmə imiş də. – Gəlif kəndə baxıf, onnan da öz adını verif kəndə. Deyif ki, bu kənd mənim adıma olsun – Əmir­var­rı. Kəndin adı ordan gəlif.
87. DƏVƏ KƏSƏN MƏMMƏDLİ
Həmin kəntdən bir nəfər bir gecədə yeddi dəvə kəsif, gətirif paylıyıf camaata. Onnan oların adı qalıf dəvə kəsən. O belə oluf ki, iki əmioğlu gediflər oğurruğa. Gediflər yeddi-səkgiz at gətiriflər. At o birisinin töyləsində idi. Dayım söhbət eliyəndə eşitmişəm. Onda da töyləni yerdən qazıllarmış da. O biri əmioğlu da gedir yer qazır. Əmisi oğlu deyif:

– Nağarırsan, ə, orda?

Deyif ki, yer qayırıram da, o atın birini gətirim bağlıyım bura, mən də minim.

Deyif:

– At görəndə dirsəyii görərsən.

Deyif:

– Yaxşı.

Bu da əsəbinnən duruf gedif Zəngilanın Xannığınnan yeddi dənə dəvə oğurruyuf. Yeddisini də gejəynən kəsif doğruyuf, tezdən də paylıyıf. Onnan da kəndin ləqəbi olur “Dəvə kəsən Məmmədli”.

88. İLAN QAYASI^*
Mən onu (qayanı – top.) gözümnən görmüşəm. Guya qız çi­mir­miş. Çoxlu qoyun varmış orda. Baxırsan ki, dağın təpəsində iki metr uzunnuxda ilan sürünə-sürünə gəlir. Elə qıza ağız atanda qız deyir ki, Allah, bizi daş elə. İri-iri daşdardı, qoyun yekəlikdə daş­dar­dı. Qoyunnar da, qız da, ilan da oluf daş.
89. DEVLƏR SARAYI
Bizim kəntdə Devlər sarayı varıdı. Yarıya qədər gedirdilər, yarıdan ayana getmək olmurdu. Üzdən irağ, pişiyi buraxırdılar o devlər sarayına, girirdi, o başdan çıxanda görürdülər quyruğu yoxdu. Deyirdilər filankəs devlər sarayını yarısına qədər gedifdi. O saray Hajı Qaramannan yuxarıda Sirih tərəfdə dərədə idi.
90. OĞLAN-QIZ DƏRƏSİ
Qubatdı rayonunda oğlan-qız dərəsi varıydı. Deyilənnərə gö­ra, bir oğlannan bir qız bir-birini sevirmiş. Heş birinin də ata-anası bıl­la­rın evlənməhlərinə razı deyilmişdər. Gün o gün olur ki, bıllar baş­dı­yıl­lar qaşmağa. Qaçıllar, qoşun düşür bılların dalınca. Qaçıl­lar, qaçıl­lar, gəlillər, indi harda ki, “Oğlan-qız” dərəsi var ee, ordan ke­çəndə adamlar tamam yaxınnaşırdılar. Əl atıllar ki, tutsunnar. Onda oğlan­nan qız deyir ki, Allah, sən bizi daşa döndər. Elə ordaca daşa dö­nüllər. Oğlanın boyu hündür, qızın da boyu alçax olduğun­nan da­şın biri hündür, biri alçaxdı. O vaxdan da adı qalır “Oğlan-qız dərəsi”.
91. XAN KƏHRİZİ
Bizim kətdə çox kəhrizdər, bulaxlar var. Məsəl üçün, bizim kətdə vardı Nırça bılağı deyirdilər. Təpə kəhrizi, Namazalı kəhrizi, Sakkızdı kəhrizi, İrzalar kəhrizi, Qurtdu bulax, Xan kəhrizi. Rəh­mətdik Xan Şuşinski gəlir kəndə, gəzir kəndi, görür qəşəh bulaxlar var bizim kətdə. Hamısınnan su içə-içə gəlir çıxır bizim evin yanında bir kəhriz varıdı, oon yanına. Onnan da su içir. Görür qə­şəh suyu var, buz kimi, dişi kəsən su. Hə, xoşuna gəlir. Öz adını verir o kəhrizə – “Xan kəhrizi”.

Füzuli rayonunun Horadiz kəndində bı kəhriz adnan deyilərdi. Bütün kənt camaatı bilirdi ki, bı kəhriz – “Xan kəhrizi” Xan Şu­şinskinin adıynan bağlıdı.

92. QABARTDI ÇAYI
Pənah xan Şuşada oturuf suyu həməşə Tərtərdən içirmiş. Orda üş çay vardı. Onnarın suyu dağlardan gəlirdi. Birinci Qarqar, sora Xaçın, sora Tərtər. Pənah xan Qarqardan içmiyif. Deyif:

– Qarqardan keş, Xaçına tüpür, Tərtərdən iç!

Hər gün bir atdı Pənah xana Tərtərdən su aparırmış. Bir günnəri o nökər gejikir, gedə bilmir. Ağdamın Boyəhmətdi kəndi var. Onun böyrünnən bir çay keçir. Deyir:

– Ə, xandı da, nə biləjəh hardan götürmüşəm.

O çay da balaja bir çaydı, kəndin böyrünnən axır. Dönür or­dan bardağları doldurur, o axar sudan aparır verir xana. Xan bəyax­dan bir boşqap yeyirdi, indi iki boşqap yeyir. Çağırır nökəri ki, gəl bura. Nökər deyir: “Sən öl, başa düşüf, məni öldürəjəhlər də”.

Deyir:

– Qorxma, düzünü de. O su maa çox xeyir elədi, bir qab artırdı. O suyu hardan almısan?

Deyir:

– Vallah, xan sağ olsun, at yoruldu, axsadı. Ağdamın böyründə Boyəh­mətdi kəndi var, suyu dağlardan gəlir, balaja bir çaydı, ordan götdüm gəldim.

Deyir:

– Həməşə maa suyu ordan gəti.

İndi o çayın adını xan qoyuf o zaman, Qabarttı çayı deyillər. Qabarttı qab artırır da, bir qab yeməyi artırıfdı. İndi də bu saat biz o çaya hamımız Qabartdı çayı deyirik, qab artıran çaydı da!

93. MURADBƏYLİ KƏNDİ
Savet vaxtı raykoma inistruktur götürürdülər bir məllimnən-zatdan, sora onu direktor yolluyurdular. O zaman da xan nökərrə­rini yolluyuf kəndin adını da ona verirmiş. Məsələn, Ağdamda var Muradbəyli, Eyvazxanbəyli, Tağıbəyli – bular hamısı Pənah xanın nökərrəri oluf.

Bir günnəri Pənah xan qatırlarına baxmağa çıxır. Yeraltı tovlalar olurmuş, qışda qatırrar orda bağlanırmış. Bu Murad da çox çə­pih oğlanımış, pəhləvan kimi oğlanımış. Bu, mehtər yoldaşdarını yığıp məyallax vırırmış, eliyirmiş. Pənah xan girəndə görür Murad məyallax vurur. Deyir:

– Ə Murad, nağarırsan?

Murad cavab verir ki, heç, elə-belə yerə uzanıram ki, yerdə toz-torpax varsa, mənim üstümə qonsun, qatırlara toz dəyməsin.

Pənah xan deyir:

– Pah, deyirəm axı, hər qatırçıdan Murad olmaz!

Murada deyif ki, Ağdamın böyründəki o kəndi verirəm saa, get. Adını da qoyuram Muradbəyli.
94. EYVAZXANBƏYLİ KƏNDİ
Eyvaz Pənah xanın nökəri olufdu. Özü də qoçax, güllə atan olufdu. Gediflər o Mərzili düzünə. Bir ceyrana atıf. Pənah xan deyif ki, hardan vırdın onu.

Deyif:

– Dal qılçasınnan vurmuşam.

Tutuf görüllər ki, düzdü, oxnan vuruf, gennən gələndə yıxılıf. Pənah xanın da qızınınmı, ya bayısınınmı Eyvaza gözü düşmüşü­müş. O zaman xan qızını rəiyyətə vermirmişdər də, kəntçiyə-zada vermirmişdər. O qız Eyvaza xəlvətcə deyir ki, mən səni sevirəm, amma verməzdər məni saa. Bı yaxınnarda söhbətinə düşmüşəm, saa bəylik adı verəjəhlər. Verəndə deynən maa elə torpax ver ki, onun suyunun dəhnəsi olmasın. Dəhnə bilirsən nəyə deyillər? Çay gedir, çayın qabağını kəsirsən belə, ona dəhnə deyillər.

Pəhan xan Eyvazın bu qoçaqlığını görüb deyir:

– Eyvaz, Şuşuya gedif çıxanda yadıma sal, saa bir söz deyəjəm.

Bu da xanın yadına salır. Deyir:

– Xan sağ olsun, orda maa bir söz dedin.

Deyir:

– Hə, ta sənin nökər işdəməyin bəsdi. Saa bəylih adı verirəm.

Bir az naz-zad eliyir. Deyir:

– Yox ey, qərar qətidi.

Deyir:

– Xan sağ olsun, onda maa elə torpağı ver ki, onun suyunun dəhnəsi olmasın.

Deyir:

– Əhsən, saa verdim Eyvazxan bəy adını. Həmi xanlıx, həmi bəylik verdim, get, Şahbılağın qabağı olsun sənin.

Şahbılağın dəhnəsi-zadı yoxdu, elə dağın altınnan axır. İki dəyirman üstədi, suyu bax belə bol sudu. Hə, indi o kətdə biz yaşa­dıx otuz il, kəndin adı Eyvazxanbəylidi.
95. SARICALI KƏNDİ
Qarabağ xanı Pənahəli xanın üç oğlu olup. Onun ortancılının adı Əli olup. Əli sarıbəniz oğlan olup. O qədər sarıymış ki, ona Sarı­ca Əli deyərmişdər. Bu Əli evlənir, oğul-uşax sahibi olur. Onun uşaxları, nəvə-nəticələri də oğul-uşax sahibi olullar. O zamannar Pəna­həli xan hər oğluna, onun törəmələrinə bir obanı, bir oymağı verərmiş. Bu Əliyə də indiki Tərtər ərazisinnən bir oymağı verip­miş, həmin bu Əli də burda yurd salıp, qohum-qəbiləsini də başına yığıp.

Qırax yerdən də biri bura gedəndə, ona “hara gedirsən” de­yən­də “Sarıca Əlinin oymağına” deyə cavab verərmiş. Belə-belə biri buranı Sarıca Əlinin obası, biri Sarıca Alının oymağı addan­dırıp. Soralar “oba”, “oymax” sözdəri təxirə tüşüp. Camahat bura sadəcə Sarıca Alı, Sarıcalı deyip. Tərtərin Sarıcalı kəndinin adı belə yaranıp.

96. ABDAL KƏNDİ
Avdal camahatının soykökü gedir qızılbaşdara çıxır. Avdal­lar Göyçədə də var, Üçoğlanın yanında da bir Eşq Avdal adında pir var. Toozda, Gürcüstanda Avdal kəndi var. Gürcüstandakı Avdal kəndinin tarixi belədir.

İbrahimxəlil xanın vaxdında Çapar Məmməd olub. Gedif İbra­him xana çatdırıllar ki, Avdalda Çapar Məmmədin bir atı var, xana layiq atdı. Daha doğrusu, deyillər guya xanın qızının gözü dü­şüf o ata. Deyif ki, o atı onnan al, mənə ver. Kimsə əlaltıları gedif satıf ki, bı gö­zəl bir atdı, sənə layıx. Xan deyif ki, çağırın gəlsin. Çapar Məmmədi çağıranda fikirrəşir ki, məni havayı yerə çağır­mıyıp bı. Durup başqa bir atnan gedir. – Olların özünün ağsakqalının ağzınnan eşitdiyim sözdərdi ey, Gürcüstandadı ollar. – Hə, gedif xannan görüşəndə xan deyif ki, bəs sənin atın var, onu gətirməlisən. Bu da qayıdır gəlir. Atı minir, gəlir bir gejə də, bıde, Qərvənt kəndi var, o Qərvətdə qalır. Sora səəri günü də qadınını, uşağını, hamısını qoyur orda, gedir Gürcüstana. Qoridən keçənnən sorasına Avvasdu­mana doğru gedir. Orda elə bir yer seçir ki, eynilə bizim kəndin oxşarı, yanı iki dağın arasıdı, aradan çay gedir. Orda məskunnaşır. Yavaş-yavaş da or­da nəsil artır, deməli, indi hal-hazırda o kənd Avdal kəndi kimi tanınır.