Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu İldə 4 sayı buraxılır
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Etimologiyası.
- Ədəbi mənbələrdə.
Mütəxəssislərin rəyinə görə, ozançılıq XVI əsrə qədər yaşamış, sonra tədricən aşıq sənətinə çevrilmişdir. Yəni XV əsrdən etibarən Azərbaycan və Anadoluda ozanı aşıq, Qırğızıstan, Türkmənistan və Özbəkistanda bax şı, Qazaxıstanda akın, Altay türkləri isə qam-şaman adlandırmışlar. Xalq artisti, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor M.Kərim unu dulmuş qolça qopuzu bərpa etmiş və alət “Qədim musiqi alətləri” folklor ansamblında istifadə olunur (şək. №2). Alətin səslənməsində mü - əy yən qüsurlar olduğundan təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var. Bu səbəbdən qolça qopuz müasir dövr ifaçılıq sənətinin tələblərinə cavab vermir. On - dan arzu olunan səviyyədə, mükəmməl alət kimi istifadə etmək mümkün deyil. Fikrimizcə, M.Kərimin hazırladığı həmin alətdə morfoloji reforma - lar aparılmalıdır. Əslində bu alətin əsl adı “ozan”dır. Bu barədə növbəti bö lümlərdə fikirlərimizi geniş şəkildə bildirəcəyik. Etimologiyası. “Dədə Qorqud kitabı”ndan bəllidir ki, körpələr dün ya - ya gələrkən onlara heç də təsadüfi, düşünülməmiş adlar qoymaz dılar. Körpələr şəxsiyyət kimi formalaşandan sonra əlamət, xasiyyət, gör kəm və başqa xüsusiyyətlərini nəzərə alan Dədə Qorqud onlara ad verib de yirdi: “Sən oğlını “Bamsam” deyü oxşarsan: bunın adı Boz ayğırlıq Bam sı Bey - rək olsun! Adını bən dedim, yaşını Allah versün! – dedi” (1, 67). Yaxud, dastanın “Dirsə xan oğlı Buğac xan boyını bəyan edər, xanım, hey!...” bo - yunda: “Bir buğa öldürmüş sənin oğlın, adı Buğac olsun. Adını bən ver - düm, yaşını Allah versün, – dedi” ifadələrinə rast gəlirik (1, 39). Göründüyü kimi, Dədə Qorqud buğanı məğlub etdiyinə görə Dirsə xa - nın oğlunu Buğac adlandırmışdır. Belə məqamlarla dastan boyu tez-tez rastlaşırıq. Dilçilikdə motivə uyğun söz yaradıcılığı kimi dəyərləndirilən bu üsul- la adqoyma çalğı alətlərimizə də sirayət etmişdir. Yəni sənətkarlar icad etdikləri alətlərə kortəbii, təsadüfi adlar qoymazdılar. Əksər adlar alətin əsas xüsusiyyətləri ilə motivlənmişdir. Alətlərin sözaçımını araşdırdıqda bunun bir daha şahidi oluruq. Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, AMK-nın professoru F.Xalıqzadə qo puzun sözaçımı ilə bağlı olduqca maraqlı məlumat verir: “Ozanların ən başlıca musiqi alətinin adı – qopuz sözünün etimologiyası hələ də qaran- lıq məsələ olaraq qalır. Belə ki, qopuz sözü ilə qopsamaq, qobzamaq və ya qovzamaq feili arasında müəyyən bir bağlılıq olsa da, onların hansı birinin ilkinliyini söyləmək asan deyildir. Bir tərəfdən alətin adı həmin feildən törəyə bilərdi. Digər tərəfdən isə sözün tərkibindəki “buz”, “puz” hissəsinə təqlidi əhəmiyyət də verilə bilər” (9, 162-163). 2014/ I 116 Tədqiqatçı, folklorşünas, ictimai və siyasi xadim Əlihüseyn Dağlı “Ozan Qaravəli” adlı əlyazmasında bir sıra çalğı alətləri ilə yanaşı, qo- puzdan da söhbət açır (10). O, özənsəsli (idiofonlu) ağız qopuzu haqqın- da da geniş məlumat verir (11, s. 37; 68-70; 164). Dədə Qor qudun ifa et - diyi qolça qopuzun sözaçımından bəhs edərkən Ə.Dağlı ma raq lı fikirlər söyləyir. Onun qeydlərinə görə, qopuz sözü “ucadan, hün dür dən gələn səs” deməkdir. Ə.Dağlı hətta Kəpəz dağının adının da ko puz, yəni qopuz sözündən yarandığını bildirir: “Ləhcələrdə qopuz ko buza çevrilmişdir. Daha sonra “k” “q” ilə, “b” isə “p” samiti ilə dəyiş dirilir. Məsələn, “Al - ban”-“Alpan”** sözlərində olan təki, axırda qopuz kobuz kimi, kobuz da “Kəpəz” təki çağırılar” (12, s. 123-128). Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor M.Qasımlı qopuzun sözaçı - mını qədim türkcədə “qop” (“qab”-“qaf”) – ucalıq, yüksəklik, müqəddəs- lik, göylər – ruhlar aləminə, Tanrı dünyasına yaxınlıq anlamında, “uz” (“üz”-“öz”) isə nəğmə, musiqi, avazlı səs mənasını bildirdiyini qeyd edir (13, 40-43). Başqa ehtimala görə, qopuz – “qopan” və “oğuz” sözlərinin əsasında yaranmışdır. Yəni qopuz “oğuzdan qopan səs”, yaxud “oğuzun səsi” an - lamını bildirir. Sual yaranır: Niyə haqqında söhbət açdığımız aləti qolça qopuzu ad - lan dırırlar? Şair, folklorşünas alim, filologiya elmləri doktoru, əməkdar incəsənət xadimi Ağalar Mirzənin verdiyi məlumata görə, qopuz ilk yarandığı dövr - də yalnız çanaqdan ibarət olmuşdur. Çanaq heyvanat (tısbağa zirehi) və ya təbabət (qabaq, hind qozu qabığı və s.) mənşəli materiallardan olmuş- dur. Quru bağırsaqdan hazırlanan tellərin bir ucu çanağın bir hissəsinə, digər ucu isə çanağın əks hissəsinə düyünlənərək bağlanırmış. Tellər saz- dan fərqli olaraq təzənə ilə deyil, barmaqların ucu ilə dartılmaqla, bir növ çanaqdan teli qopartmaqla (qanun alətində olduğu kimi) səsləndirilirmiş. Bəlkə də, qopuz sözü etimoloji baxımdan belə məqamlarda araşdırıl- malıdır: “səsin qoparılaraq uzadılması”. Yəni iki feilin – qopmaq, uzat- maq sözlərinin ilk hecalarından, qısaldılmış şəkildə “qop+uz” deyimi yaranmışdır. İllər ötmüş, sənətkarlar belə qopuzu təkmilləşdirmiş, onun çanağına qol pərçim etmiş və alət “qolça qopuz” adlandırılmışdır. Belə ki, _______________ ** Alpan – Dəvəçi (indiki Şabran – A.N.) rayonunda kənddir (Ə.Dağlının qeydi). 2014/ I 117 qolça qopuz dedikdə, “qollu qopuz” fikri nəzərdə tutulur. Xatırladaq ki, qədim dövrlərdə bütün növlərdən olan çalğı alətlərinə qopuz deyiblər: vurmalı (zərb alətləri) qopuz; yaylı (qıl, yəni telli) qopuz; ağız, yaxud do - daq qopuzu (nəfəs) və eləcə də qolça qopuz (telli-mizrablı). Qopuzun di - gər növlərinin heç birinin qolu yoxdur. Bu səbəbdən “Dədə Qorqud ki ta - bı”nda haqqında söhbət açdığımız alət daha çox qolça qopuz kimi təqdim edilir. Bəzən dastanda alça qopuz, quruluca qopuz ifadələrinə də rast gə - lirik. Nümunə üçün “Quruluca qopuzım gətürün, ogün məni!” (1, 121), yaxud, “Aydır: Marə, alça qopuzum ələ alun, məni ogün!” (1, 122) kimi cümlələri qeyd edə bilərik. Burada “quruluca qopuz” – kök-lənmiş, ifaya hazır mənasını ifadə edir. “Alça qopuz” deyimində sözün kökü “al” (qır- mızı, şənlik) olan “alça” – şənlik mənasını bildirir. Yəni das tanda birmə- nalı şəkildə qolça qopuz təsvir edilir. Müasir dövrdə bəzən qədimdə olduğu kimi, küllü çalğı alətlərinə “saz - lar” deyə müraciət olunur. Xüsusən İran və Türkiyədə yaşayan soydaş la - rı mız bu sözü daha çox işlədirlər. Nəticə olaraq dastanda qopuza qolça sözünün əlavə edilməsi faktı xor - dofonlu qopuzun digər müxtəlif qruplara (idiofonlu, aerofonlu, membrano- fonlu) aid edilən növlərinin də olduğunu təsdiqləyir. Yəni qolça qopuzdan başqa vurmalı qopuz (membranofonlu), ağız qopuzu (idiofonlu), do daq qopuzu (aerofonlu), yaylı qopuz (xordofonlu) kimi ifadələr işlə dil mişdir. Ədəbi mənbələrdə. “Dədə Qorqud kitabı”ndan başqa poeziyamızın təmiz türkdilli abidəsi olan “Əhməd Hərami” (XIII əsr) dastanında, Qazi Bürhanəddin Sivasinin, Məhəmməd Füzulinin, Rüknəddin Məsud Məsi - hinin şeirlərində də qopuzun adına tez-tez rast gəlirik. Həmin əsərlərdən bir sıra seçmə nümunələrə diqqət yetirək. “Əhməd Hərami dastanı”: “Nühüft” eyləyibən çəngi dizildi, Qopuzu şeştə avazı düzildi (15, 88). Qazi Bürhanəddin Sivasi: Ney kibidür uş vücudum yanaram bu ney Düşərəm odına udam yana derəm qopuzi (16, 189). Məhəmməd Füzuli: Rəməzan oldu, çəkib şahidi-mey pərdəyə ru, Mey üçün çəng dutub, təziyə açdı geysu, 2014/ I 118 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|