formativ-etiket nitq janrlarının toplumun inanc düşüncəsi və
güclü magik yaddaşı ilə şərtlənir.
Oğuznamələrdə islam düşüncəsi və şəhidlik- qazilik mi-
fologemininin qarşılıqlı əlaqəsi “epik islam” adlanan bir anla
yışın mövcudluğunu əsaslandıra. Bunun bir səbəbi də ritual
sözün inanc sözü ilə vəhdətdə olmasıdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da performativlik xüsusi davranış
aspektidir, hadisələrin və situasiyaların mahiyyətini təşkil edir.
Quran şeirlərinin «Kitabi-Dədə Qorqud»un təhkiyə poe
tikasına, kommunikativ sisteminə, ritm-intonasiya axarına üz
vi surətdə daxil olması, islami təsəvvürlərin ritual tipli nitq
janrları ilə əlaqəyə girməsi eposda performativlik məkanının
xeyli genişlənməsinə səbəb olmuşdur.
Epik islamın, yaxud islam diskursunun şərtləndirdiyi bir
sıra kommunikativ situasiyalarda verbal davranış streotipləri
xüsusi süjetqurma «dili» kimi çıxış edir.
Eposda islam diskursunun performativliyi orta əsrlərin
«üslub formasiyası»ndan gəlirdi.
Sakral adların vəsfı-öyülməsi epik təfəkkürdə İslamın
varlığına, onun ontoloji bəraətinə xidmət edir-sakral mənaları
Oğuz universumuna daxil edir.
Ritual öymə eposun davranış poetikasında o qədər
önəmli yer tutur ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»u bütövlükdə mü
rəkkəb panegirik nitq janrı kimi qəbul etmək olar.
Ritual öymələr sosial ritualın tərkib hissəsi olub, orta əsr
dünyagörüşünün etiketliyini ifadə edir. Yumlarda, öymələrdə
- dualarda görklü adların ritual öyülməsi oğuznamələri bir
sakrallıq məkanına daxil edir.
«Kitabi-Dədə Qorqud» un poetik sistemində fatika dialo
qun əsasını təşkil edir, fatik janrlarla (xəbər, xəbərləşmə, söh
bət, tənbeh-təhqir, kinayə, mübahisə (qavğa) və s.) ifadə olunur,
Xəbər nitq janrı kimi eposda kommunikativ gerçəkliyin
və ya hadisənin əsasını təşkil edir. Eposun bədii məkanı əs
122
lində xəbər-xəbərləşmə məkanıdır
Xəbərlə bağlı qarşıdurmalar (ölü-diri xəbəri, yalan xə-
bər-doğru xəbər, bəd xəbər-şad xəbər) epik mətnin antinomik
strukturunu təşkil edir.
Xəbərləşmələr nitq davranışı kimi kritik situasiyalarla,
semiotik qarşıdurmalarla bağlı olur.
Ritual xəbərləşmələr mərasim - savaş səhnələrində per
sonajlar arasında ritual dialoqu təmin edir. Qəhrəm anların bir-
birindən adım xəbər alması, Qazan xanın su ilə, qurdla və
köpəklə xəbərləşməsmi ritual dialoq örnəkləridir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da fatik ünsiyyətin baş verdiyi
əsas mikroxrontop epik ziyafətlərdir. Oğuz bəylərinin bu
ziyafətlərdə, bu söhbətlərdə davranış stereotipliyi, etiketliyi
epik qəhrəmanlıq dünyasının dəyişməzliyi, sabitliyi ilə bağ
lıdır. Etiketlik, etiket nitq janrları personajların davranış funk-
sionallığın şərtləndirən mühüm amillərdən biridir.
Fatik ekspressivlik (belə demək mümkünsə) əsasən ri-
tual-kommunikativ situasiyalarda (məsələn, yas - şivən) təq
dim olunur. Ağlaşma-şivən (yumru-yumru ağlamaq, zar-zar
ağlamaq) ritual xronotopu ilə əlaqədardır.
Ofkəlilik, acığı tutmaq (qəzəblənmə) kimi psixoloji akt
lar bəylərin impulsivliyini səciyyələndirir, onların bədii por
tretini (Qaragünə, Büğdüz Əmən) tamamlayan, impulsiv dav
ranışını ifadə edən bədii detallardır.
Nitq janrları süjet strukturunda praqmatik-sintaqmatik
səviyyədə nizamlanır: süjetin inkişaf məntiqindən, xronoto-
pun janryaradıcı funksiyasından, mətni yaradan etnomədəni
mexanizmlərdən və söyləyicinin və personajların nitq strate
giyasına bağlı deyimləri birləşdirən “nitq sintaksisi”ndən asılı
olaraq dəyişir.
“Kitabi - Dədə Qorqud”un kommunikativ məkanın da
nitq janrları paradıqması (performativ, fatik, ekspressiv janr
lar) süjetlərin qrammatikasını anlamağa imkan verir.
123
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində
1. Qurani-Kərim. Çevirəni N.Qasımoğlu. Bakı: “Azərbay
can” nəşriyyatı”, 1992
2. Abdulla B. «Kitabi-Dədə Qorqud»un poetikası. Bakı:
Elm, 1999, 224s.
3. Abdulla B. «Kitabi-Dədə Qorqud» və islam dini. Bakı:
Ozan, 1997,40 s.
4. Abdulla K. Müəllif-əsər-oxucu. Bakı: Yazıçı, 1985.
156 s.
5. Abdullayev K. Gizli Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı, 1991,
152 s.
6. Abdulla K. Sirr içində dastan və yaxud gizli Dədə
Qorqud - 2. Bakı: Yeni Nəşrlər Evi, Elm, 1999,288 s.
7. Adilov M., Verdiyeva Z., Ağayeva F. İzahlı dilçilik
terminləri. Bakı: Maarif, 1989.
8. Acalov A. «Dəli Domrul» boyunun kökləri və mifoloji
simvolikası // Azərbaycan filologiyası məsələləri. Bakı: Elm,
2000, s.37-42.
9. Anar. Dədə Qorqud dünyası // Dünya bir pəncərədir.
Bakı: Gənclik, 1986, s. 125-217.
10. Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və «Oğuz kağan» dastanı.
Bakı: Sabah, 1993, 194 s.
11. Bayat F. Oğuznamələr // Dədə Qorqud Ensiklopedi
yası. Bakı: Yeni Nəşrlər Evi, 1999, s.225-235.
12. Bayat F. Alqışlar və qarğışlar // “Kitabi-Dədə Qor
qud” ensiklopediyası II cild. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, s. 19.
13. Bədəlov R. Epos: mif və tarix // «Kitabi-Dədə Qor
qud» (məqalələr toplusu). Bakı: Elm, 1999, s.27-29.
14. Bəydili (Məmmədov) C. Qorqud Ata // Kitabi-Dədə
Qorqud ensiklopediyası. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999. s. 185-189.
15. Bəydili C. Dəli, dəlilər // Kitabi-Dədə Qorqud ensik
124
lopediyası. II c. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999. s. 84.
16. Bəydili C. Yum, Yom // Kitabi-Dədə Qorqud ensik
lopediyası. II c., Bakı.: Yeni nəşrlər evi, 1999. s. 330-331.
17. Bəydili C. Argış // Kitabi-Dədə Qorqud ensiklope
diyası. II c. Bakı.: Yeni nəşrlər evi, 1999. s. 27
18. Bəydili (Məmmədov) C. Qorqut Atanın advermə
funksiyası. // Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər.
X kitab. Bakı: Səda, 2001, s.29-39.
19. Bəydili (Məmmədov) C. Türk mifoloji sözlüyü: struk
tur və funksiya. Bakı: Mütərcim, 2007, 272 s.
20. Bəşirova X. «Kitabi-Dədə Qorqud»da və «Koroğlu»
dastanında ov və toy səhnələri // Orta əsr əlyazmaları və Azərbay
can mədəniyyəti tarixi problemləri. «Kitabi-Dədə Qorqud» 1300,
VI elmi-nəzəri konfransın materialları. Bakı: Örnək, 1999, s.68-69.
21. Cabbarlı N. «Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan mü
hacirət ədəbi-elmi fikrində // «Kitabi-Dədə Qorqud» (məqalələr
toplusu). Bakı: Elm, 1999, s.109-111.
22. Cəfərli M. Dastan və mif. Bakı: Elm, 2001,188 s.
23. Cəfərli M. Dastan yaradıcılığı. Bakı: Elm, 2007,108 s.
24. Cəfərli M. İstək diləmə ritualı («Kitabi-Dədə Qor
qud» əsasında) // Elmi axtarışlar. - 2009. №5. s.64-70.
25. Cəfərov N. «Kitabi-Dədə Qorqudwda islama keçidin
poetikası. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 1999, 60 s.
26. Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı: Maarif, 1999,220 s.
27. Cəmşidov S. «Kitabi-Dədə Qorqud» (Tarixi, coğrafi,
tesktoloji tədqiq və Drezden əlyazmasının dürüstləşdirilmiş elmi
mətni). Bakı: Elm, 1999, 678 s.
28. Cümşüdoğlu N. Füzulinin sənət və mərifət dünyası.
Bakı-Tehran: Süruş, 1997, 286 s.
29. Əlizadə S. «Dədə Qorqud»un türkmən nəşrinin linqvis-
tik-lekstoloji xüsusiyyətləri // «Dədə Qorqud», 2001, №1, s.35-49.
30. Əlizadə S. Ad haqqında Sokrat təlimi «Kitabi-Dədə
Qorqud»da adqoymanın üslubi əsası kimi // Orta əsr əlyazmaları
125