BABA MƏHƏRRƏMLİ
Az
ərbaycan dilinin Qərbi Azərbaycan şivələrində iş-
l
ənən ılğa- “sürətlə getmək” kökü də * yıl- morfemini mü-
hafiz
ə etmişdir. Azərbaycan dilinin Borçalı şivəsində ilğı-
max- “gözd
ən itmək” sözü var (ADDL, 232). Ehtimal ki,
bu sözl
ərdə anlautda y samiti reduksiyaya uğramışdır. Mü-
qayis
ə edək: qəd.çin. yı- “köçmək” (EDOC, 566), drav. ya-
“getm
ək” (157, 137). Bütün bu analoji faktlar *yıl- söz
yuva
sının qədimliyini sübut edir.
* Ok “ tayfa, n
əsil, ana, toxum” . Bu kök morfem tari-
x
ən ok // ög formalarında fonosemantik şaxələnməyə
m
əruz qalmışdır. Türk dillərində ak sözü “toxum”
m
ənasındadır (ЭСЧЯ, 15). Oğul, oğlan, oğuş, oğlaq, doğ-,
tox(um) sözl
ərinin etimoloji əsasında *ok kök morfemi da-
ya
nır. Qədim türk dialektlərində ok // oq // uq // oğ “oğul,
tay
fa” (ДТД, 74), öq “ana” (ДТД, 153) anlamlarını ifadə
etmişdir. Fikrimizcə, öq // ok “ana” və oğ // ok “tayfa,
n
əsil” və ak // ok “toxum” sözləri eyni kökün
allomorflarıdır. Yenisey yazılarında oquş sözü “tayfa üzvü,
h
əmqəbilə, həmtayfa” semantikasını ifadə etmişdir (116,
63)
Oğlan, oğlaq, oğla, oğlıt-, oğul, öke, ögey, ögsüz
sözl
ərinin etimoloji əsasında duran *ok- kök morfemi digər
sözl
ərin də yaranmasına səbəb olmuşdur. Ehtimal ki, *ög
“ana” sözü il
ə *oğ- “doğmaq, törəmək, tayfa, nəsil” sözləri
g // ğ refleksi ilə eyni söz yuvasından törəmişdir. Qədim
türkc
ədə ok “ana” - ok “doğmaq” korrelyativ kökü mövcud
olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, A.Məmmədov şumer dilin-
d
əki uqu // uqun “ata”, “ana” sözü ilə türk dillərindəki *ök
“ana”
, şumer dilindəki uqu // uq “əhali, xalq” sözü ilə
q
ədim türk dilindəki uk “tayfa” sözləri arasında genetik
bağların olduğunu bildirir (50, 13-14). Qeyd edək ki, Altay
194
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
dilinin tatar-çalkan dialektind
ə uk “tayfa, nəsil, əcdad,
ail
ə” sözü müstəqil morfem kimi işlənməkdədir (114, 216).
Türkoloji
ədəbiyyatlarda doğ- sözü ilə *oğ- sözünün eyni-
m
ənşəliliyi haqqında ehtimallar mövcuddur. Z.Eyyuboğ-
lunun göst
ərdiyinə görə, ok kökü hal-hazırda türk dilinin
Ana
dolu şivələrində “ata-ana” mənasında işlənməkdədir
(TKS, 111). Q
ədim qaynaqlarda həmin kökdən yaranmış
oğlıt- feili “artırmaq, çoxaltmaq” mənalarındadır (ДТС,
363). Müqayis
ə edək: dol. oqo “uşaq” (ДРС, 49), yak. oğo
“uşaq”, şum. uqu “övlad”, tox. ok “nəsil, məhsul”
(ССМСИЯ, 82), ass. uqu “xalq, ordu” (AD, XX, 203).
Analoji derivatlar sübut edir ki,
oğ // ok // uk kök yuvasın-
dan müasir türk dill
ərində yeni -yeni sözlər törəmişdir.
*Ku
“deşik, yuva, boşluq”. Bu söz yuvasından həm
türk dill
ərində, həm də digər dillərdə çoxlu sözlər yaran-
mışdır. Müqayisə edək: Sib.tat. kuış “boş yer” (СДСТ, 143),
şum. qud “yuva” (SL, 23), qəd.çin. kuăn “deşik, çala, oyuq”
(EDOC, 338), q
əd.kelt. *kuvo “boşluq” (EDPC, 230),
q
əd.gür. qureli “deşik” (ЭСАЯ, I, 132), ad. que, ub. quə “de-
şik, çuxur” (ЭСАЯ, I, 132). Xakas dilinin saqay və kaçin
dialektl
ərində kuy və kuyak sözləri “mağara” mənasındadır
(147, 146). M.R.Fedotov çu
vaş dilindəki kulata // kuluta
“quyu” sözünün rus dilind
əki koloda sözündən alındığını
qeyd edir (Фед., I, 305). Türk dilində kof “oyuq, çuxur” sözü
işlənməkdədir. Z.Eyyuboğlu bu sözün yunan mənşəli
kouphos
“boş yer, oyuq” kökündən yarandığını göstərir
(TDE, 421). Güman ki, türk dill
ərindəki koğ // koğuş sözü də
bu kök yuva
sından təşəkkül tapmışdır. Deməli, müxtəlif dil-
l
ərdə *ku yuvasından yeni sözlər törəmişdir.
Dialektl
ərimizdə işlənən küyül “deşik, koğuş, mağara”
195
BABA MƏHƏRRƏMLİ
(ADDL, 171;15 108) sözünd
ə də *ku kök morfemi qorun-
muşdur. Həmçinin şivələrimizdə kuful “boş” anlamındadır
(ADL, I, 290). Faktlara n
əzər salaq: Alt., tel., kuy “mağara,
iri çala” (VEEWT, 297), kom.-perm. qu “çuxur, çala”, udm.
qu “çu
xur” (КЭСКЯ, 81), fin. kiides “dərin mağara, kaha”
(ЭСРЯ, II, 241), mon. qün “dərinlik” (MРС, 130). Deməli,
Ural dill
ərində ilkin forma mühafizə olunmuşdur. Fikrimiz-
c
ə, quyu sözünün *ku “çuxur, deşik” kökü ilə heç bir əlaqəsi
yoxdur. G.Klauson orta
əsrlərdə xakas türkcəsində kuy sö-
zünün “d
ərə dibi” anlamında, digər türk dillərində isə “xəl-
v
ət yer, mağara” mənasında işləndiyini qeyd etmişdir. Eti-
moloq h
əmin sözlə türk dilində işlənən kuytu “sığınacaq” sö-
zünü eyniköklü hesab edir (GC, 674). Faktlardan göründüyü
kimi, h
əm türk dillərində, həm də digər dillərdə *ku “çuxur,
deşik, boşluq” yuvasından müxtəlif sözlər yaranmışdır.
*Tar- “
əkmək”: *Tar- “əkmək” kökü XII-XIII əsr-
l
ərə aid təfsirlərdə qeydə alınmışdır (ЭСЧЯ, 268). Müasir
sarı uyğur dilində tarı- // taru- “yeri şumlamaq” sözü işlən-
m
əkdədir (201, 113). Lobnor dilində həmin feildə r>y səs
ke
çidi baş vermişdir: tay- “şumlamaq” (ЭСТЯ, III, 158).
Tarla “
əkin yeri” (Azərb.) və tarım “kənd təsərrüfatı”
(türk.) sözl
ərinin paralel mövcudluğu onların kökünün *tar
oldu
ğunu sübut edir. Qədim türk dilində tari- “əkmək”
sözü işlənmişdir (ЭСРДС, 533). Həmçinin əski türk dil-
l
ərində tarığ “əkin” (QTAL, 49), tarığçı “əkinçi” anla-
mındadır (İML, 69). M.Kaşğari tarığ sözünü “buğda” mə-
na
sında vermişdir: ol manqa tarığ savruşdı “O, mənim
üçün
taxıl sovurdu” (DLTT, II, 213). Qədim özbək dilində
tarı “taxıl”, tarı “səpmək”, tarığ “çörək, taxıl”, tarlağ “tar-
196
Dostları ilə paylaş: |