Azərbaycan miLLİ еlmlər akadеmiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ TERMİNOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ ____________________________________________________________________ __________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh.152 haqlıdır – müasir Azərbaycan dilinin semantik sistemində, şübhəsiz, sür- realizm termini var və bu söz semantik müəyyənliyə malikdir. Elə həmin səbəbə görə də, ARL-də dadaizm termininin verilməməsi tamamilə anlaşılmaz qalır. Iş orasındadır ki, futurizm, sürrealizm və dadaizm terminləri vahid paradiqma yaradır və bu paradiqmanın adı avanqardizmdir. Çox maraqlıdır ki, Lüğətdə avanqardizm termini verilməsə də, sürrealizm ter- mininə həsr olunmuş təyində avanqardistsкое napravlеniе sözbirləşməsi iş- lədilir. Gördüyümüz kimi, ARL-in materiallarına görə, Azərbaycan dilində avanqardizm termini və, deməli, avabqardizmin özü yoxdur, onu təşkil edən cərəyanlardan isə ikisi var, biri isə – yoxdur. Digər bu qəbildən olan leksik-semantik paradiqmanın verilməsində də nöqsanlar özünü göstərir. Məsələn, modernizm termini də müəyyən paradiq- manın ümumi adı sayıla bilər. Bu paradiqmaya simvolizm, akmeizm və ek- spressionizm terminləri daxildir. Ümumi ad olan modernizm termini ARL-də belə izah olunur:“MODERNİZM I suh. Mоdеrnizm (оbhее nazvaniе razliçnıх napravlеniy v burcuaznоy filоsоfii, isкusstvе i litеraturе коnüa XIX–naçala XX v., prоtivоpоlоcnıх rеalizmu); II pril. Mоdеrnistsкiy, mоdеrnistiçеsкiy(prоniкnutıy mоdеrnizmоm). Modernizm cərəyanı mоdеrnistiçеsкое tеçеniе”(1,3,463). Lüğət məqaləsi, fikrimizcə, dəqiq deyil. Ilk növbədə, göstərilmir ki, mo- dernizm bir estetik hadisə kimi realizmdən nə ilə fərqlənir və nə üçün realizmə qarşı durur. Terminin daxili formasından çıxış etsək, modernizm sadəcə “yeniliyə üz tutan”, “yenilik gətirən” deməkdir. Leksik mənası isə konkret sahədən asılı olaraq müxtəliflik kəsb edə bilər. Lakin bu müxtəliflikdə ümumi mənanı təşkil edən semlər dəqiq müəyyən olunmalıdır. Bu baxımdan “realizmə qarşı dur- maq” hələ heç nə demək deyil, qarşıdurmanın mahiyyəti göstərilməlidir. Mə- sələn, belə hesab olunur ki, A.Eynşteynin nəzəriyyəsi fizika sahəsində moder- nist nəzəriyyədir. Onun modernistliyi zaman və məkan haqqında hökm sürən ənənəvi təsəvvürləri alt-üst etməkdədir. Lüğət təyinindən belə çıxır ki, Eynşteynin nəzəriyyəsi realizmə zidd olan burjua elmidir. Lakin nə bu nəzəriyyənin burjualığı, nə də onun antirealizmliyi bilinmir. Əslində Eynşteynin yaratdığı yeni baxışlar sistemi də realdır, sadəcə bu nəzəriyyənin reallığı indiyə qədər çoxları tərəfindən dərk olunmur. MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ TERMİNOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ ____________________________________________________________________ __________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh.153 Lüğət məqaləsinin quruluşu özü-özlüyündə bu qarşıdurmanın açıqlan- masını tələb edir. Gördüyümüz kimi, modernizmin realizmə zidd olması fəlsə- fəni, incəsənəti və ədəbiyyatı əhatə edir. Bir səciyyəvi xüsusiyyət göstərilmə- dən cəmiyyətin həyatında çox mühüm yer tutan üç sahə göstərilir. Məqalədə modernizmin zaman çərçivəsi də göstərilir: 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəlləri. Belə çıxır ki, 20-ci əsrin əvvəllərindən sonra moder- nizm inkişaf etməyib. Əlbəttə, bu iddianı da şübhə altına almaq olar. Maraqlıdır, Azərbaycan dilində modernizm termini işlənirsə, azərbay- canlılar bu sözü işlədəndə hansı fəlsəfi, ədəbi və incəsənət hadisələrini xatır- layırlar, realizmə bu hadisələrin zidd olmasını nədə görürlər? Əgər ədəbiyyatda avanqardizm futurizm, sürrealizm və dadaizmdən iba- rətdirsə, modernizm simvolizm, akmeizm və ekspressionizmdən ibarətdir. Yə- ni avanqardizm kimi modernizm də ümumi addır. Deməli, müasir Azərbaycan dilində modernizm termini mövcuddursa, simvolizm, akmeizm və ekspressio- nizm terminləri də mövcuddur. Həqiqətən də, ARL-də bu üç termin əksini ta- pır. Lakin bunların təyinləri qənaətbəxş deyil. Lüğət məqalələrin müqayisə edək. Simvolizm termini ARL-də belə izah olunur:“suh. simvоlizm (naprav- lеniе v еvrоpеysкоm i russкоm isкusstvе коnüa XIX – naçala XX vv., vıdvinuvşее v кaçеstvе svоеqо хudоcеstvеnnоqо priеma simvоl, коtоrıy pоnimalsə кaк srеdstvо vıracеniə nеpоsticimоy suhnоsti prеdmеtоv i əvlеniy)”(1,4,156). Ekspressionizm termini: “suh. gкsprеssiоnizm (napravlеniе v burcuaz- nоm isкusstvе i litеraturе pеrvоy pоlоvinı ХХ v., prоvоzqlaşavşее оsnоvnоy zadaçеy vıracеniе vnutrеnnеqо mira хudоcniкa, subcекtivnıх pеrеcivaniy)”(1,2,212). Nəhayət, akmeizm:“AKMEİZM suh. lit. aкmеizm (tеçеniе v russкоy pоgzii 1912-1921 qq.)”(1,1,94). Akmeizm termininin izahı əslində heç yoxdur. Simvolizm və ekspressio- nizm terminlərinə həsr olunmuş məqalələr ensiklopedik məlumatları xatırladır, tərtibçilər terminlərin əsas məzmununu açıqlamağa calışır və buna nail olurlar. Hər iki məqalədə fundamental semlər verilir ki, bunlar leksik mənaların siqnifikatları haqqında tam və dolğun təsəvvür yarada bilir. Beləliklə, siqnifikatların düzgün verilməsi müvafiq hadisələr haqqında aydın təsəvvür yarada bilir. Məsələn, birinci təyində “rəmzi əşyaların anlaşılmaz mahiyyətini ifadə etməyin yeganə vasitəsi” kimi qəbul etmək, ikincidə – “incəsənətin əsas Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|