Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu
Yüklə 4,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 16 -
Tədqiqatçı sövet dövründə Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyətini iki mərhələyə ayırır: 1) Ümid və inam dövrü (1921-1928); 2) Şübhə və sarsıntı mərhələsi (1929-1932-ci illər). Birinci mərhələ Cəlil Məmmədquluzadənin «kiçik adam» – xalq anlayışı ilə özünü fəhlə-kəndli hökuməti kimi qələmə verən sovet hökumətinin bəyanatları uyğun gəldiyi üçün böyük yazıçının yaradıcılığının qaynar dövrü kimi xarakterizə edilmişdir. İsa Həbibbəyli Cəlil Məmmədquluzadənin Sovet hakimiyyəti illərindəki sonrakı həyatı və fəaliyyətini isə haqsızlıq, çaşqınlıq, diqqətsizlik, laqeydlik, tənhalıq illəri olaraq səciyyələndirilir və bütün bunların onun yaradıcılığına və ümumən ədəbiyyatın inkişafına göstərdiyi təsir yeni faktlar və sənədlər əsasında aydınlaşdırılır. Bu, əslində XX əsrin əvvəllərində digər yazıçılarımızın da yaşadığı proses idi və ona görə də həmin istiqamətdə aparılan tədqiqat geniş elmi ümumiləşdirmə imkanlarına malikdir. Akademik İsa Həbibbəyli Cəlil Məmmədquluzadənin nəsil şəcərəsini ilk dəfə olaraq öyrənib hazırlamış və onu ədəbi-elmi ictimaiyyətə çatdırmışdır. O, uzun axtarışlardan və mətbuatda çap etdirdiyi soraq xarakterli yazılardan sonra 1992-ci il yanvarın 25-də Tehrana gedərək Mirzə Cəlilin nəslinin davamçıları ilə görüşmüş, onlarla əlaqə yaratmışdır. İsa Həbibbəyli böyük ədibin oğlu Ənvər Məmməd- quluzadənin İkinci Dünya müharibəsi zamanı sovet ordusunun tərkibində həkim kimi İrana getməsini və sonra taleyin hökmü ilə həmişəlik bu ölkədə qaldığını müəyyənləşdirmiş, yazıçının burada davam edən nəslinin davamçıları haqqında zəngin məlumatlar əldə etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin nəslinin davamçılarının bundan sonrakı taleyi ilk dəfə İsa Həbibbəyli tərəfindən geniş ictimaiyyətə çatdırılmışdır. Eyni zamanda, görkəmli yazıçının nəslinin Fransada və Polşada yaşayan davamçıları haqqında da tədqiqatlar İsa Həbibbəyliyə məxsusdur. O, 1992-ci ildə Tehranda Teymur Cavanşiri, İrena Süleymani ilə yanaşı, Polşada yaşayan Midhət Cavanşir ilə də görüşmüşdür. İsa Həbibbəylinin 1998-ci ildə Parisdə Cəlil Məmmədquluzadənin nəvəsi Mehri xanım Səqqətçiya ilə görüşü nəsil şəcərəsini daha da aydınlaşdırmağa imkan yaratmışdır. Bütün bunlardan sonra İsa Həbibbəylinin yazıb nəşr etdirdiyi «Cəlil Məmmədquluzadənin nəsil şəcərəsi» tədqiqatı ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında yazıçıların nəsil şəcərəsinə həsr olunmuş birinci elmi-tədqiqat əsəri kimi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət müstəqilliyi dövründə Cəlil Məmmədquluzadənin əsərləri külliyyatının ən sanballı və dolğun nəşri İsa Həbibbəylinin adı ilə bağlıdır. O, çoxillik axtarışlardan sonra yazıçının 4 pərdəli «Ər» pyesini, kiçik həcmə malik «Lənət» və «Oyunbazlar» səhnəciklərini tapıb üzə çıxarmış, 16 satirik seirini, 35 məqaləsini, 170 felyetonunu ilk dəfə görkəmli yazıçının 2004-cü ildə nəşr edilmiş 4 cildlik külliyyatına daxil edərək oxuculara çatdırmışdır. Çoxcildlikdə eyni zamanda, böyük ədibin özünün və ailə üzvlərinin 60, eyni zamanda başqa tanınımış şəxsiyyətlərin elmi ictimaiyyətimizə bəlli olmayan 44 məktubu, habelə elmi-ədəbi və publisist xarakterli sənədləri və yazıları çap edilmişdir. Bütövlükdə akademik İsa Həbib- bəylinin böyük demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərini bir neçə dəfə ayrıca kitab halında çap etdirməsi, həmin kitablara sanballı müqəddimələr, izahlar yazması həmin nəşrləri ədəbiyyatşünaslıq elmini zənginləşdirən mənbələrə çevrilmişdir. Bununla belə, İsa Həbibbəyli Cəlil Məmmədquluzadənin bir neçə görkəmli müasirinin həyatı və irsini daha geniş və dərindən tədqiq etmiş, onların əsərlərini ilk dəfə toplayıb kitab halında nəşr etdirmişdir. Onun təqdim etdiyi «Məhəmməd ağa Şahtaxtlı. Seçilmiş əsərləri» (2006) adlı kitabda bu parlaq şəxsiyyətin çoxcəhətli fəaliyyəti ilk dəfə yeni tədqiqatlar və nadir sənədlər əsasında oxuculara çatdırılır. İsa Həbibbəyli Məhəmməd ağa Şahtaxtlı haqqındakı məlum tədqiqatlara çoxsaylı əlavələr etmiş, onun elmi tərcümeyi- halının dəqiq və aydın mənzərəsini yaratmışdır. Eyni zamanda, İsa Həbibbəyli Məhəmməd ağa Şahtaxtlının Fransada, Rusiyada, Azərbaycanda, Türkiyədə çap olunmuş çoxsaylı məqalələrini, əlifba layihələrini, məktublarını, tərcümeyi-hal sənədlərini, nadir fotoşəkillərini üzə çıxararaq «Seçilmiş əsərlər» kitabında çap etməklə geniş istifadə üçün təqdim etmişdir. Beləliklə, Məhəmməd ağa Şaxtaxtlı kimi məşhur bir çoxcəhətli şəxsiyyətin keşməkeşli ömür yolu və xidmətləri haqqında ümumiləşmiş elmi təsəvvür forma- laşdırılmışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində Məhəmməd ağa Şahtaxtlını zəngin tərcümeyi- halı, yaradıcılıq fəaliyyəti və əsərləri ilə birlikdə elmi-ədəbi ictimaiyyətə təqdim edən ilk böyük addımdır. İsa Həbibbəyliyə qədər Məhəmməd ağa Şahtaxtlının cəmi 2-3 əsərinin çap olunduğunu nəzərə alsaq, təqdim edilən «Seçilmiş əsərlər»in əhəmiyyəti bir daha aydın ola bilir. - 17 -
İsa Həbibbəyli görkəmli maarifçi və şair Məhəmməd Tağı Sidqinin də «Əsərlər»ini ilk dəfə 2004-cü ildə kitab halında çap etdirmişdir. M.T.Sidqinin «Əsərlər»inə daxil olan dərsliklər, maarifçi şeirlər, elmi əsərlər və məktublar bu sənətkarın çoxcəhətli fəaliyyətinin tam halda təsəvvür edilməsinə imkan yaradır. İsa Həbibbəylinin Məhəmməd Tağı Sidqinin həyatı və yaradıcılığı haqqındakı araşdırmaları faktik material baxımından yeni və zəngin olduğu üçün elmi-nəzəri cəhətdən də dərin və əsaslıdır. Alimin bu böyük maarifçi şair haqqındakı məqalələri M.T.Sidqinin ədəbi-maarifçi xidmətlərinin tam mənzərəsini təsəvvür etməyə imkan yaradır. Eynəli bəy Sultanovun (1866-1935) tərcümeyi-halına, maarifçilik sahəsində və ədəbi fəaliyyətinə də İsa Həbibbəyli çoxillik axtarışları sayəsində ciddi əlavələr etmişdir. İlk dəfə onun araşdırmalarından məlum olmuşdur ki, İrəvan gimnaziyasında təhsil alarkən Eynəli bəy Sultanov rus, fransız, yunan, latın dillərini yaxşı öyrənmiş və tərcümələr etmişdir. Eynəli bəy Sultanovun anadan olma tarixini, Tiflisdə yox, İrəvan progimnaziyasında təhsil almasını, İrəvan Dairə məhkəməsində məsul vəzifə daşımasını da İsa Həbibbəyli müəyyən etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin Eynəli bəy Sultanova xüsusi münasibət bəsləməsinin səbəbləri də onun tədqiqatında aydınlaşdırılmışdır. Eynəli bəy Sultanovun maarifçi-realist ağırlıqlı tənqidi- realist yazıçı olması haqqındakı nəzəri qənaətləri də İsa Həbibbəyli irəli sürmüşdür. Eynəli bəy Sultanovun publisist əsərlərinin kitab halında 2016-cı ildə ilk dəfə çap etdirilməsi də İsa Həbibbəylinin xidmətidir. Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi roman məktəbinin banisi Məmməd Səid Ordubadi haqqında yazıb çap etdirdiyi «Böyük ədəbiyyat nəhəngi» kitabı bu qüdrətli sənətkarın müasir elmi-nəzəri baxışlar əsasında ümumiləşdirilmiş portretini canlandırır. Bundan başqa, İsa Həbibbəyli Məmməd Səid Ordubadinin «İki Cocuğun Avropa səyahəti» əsərini, «Qəflət», «Vətən və hürriyət» adlı şeir kitablarında toplanan şeirləri M.S.Ordubadinin 2012-ci ildə nəşr etdirdiyi «Həyatım və mühitim» adlı kitabında oxuculara təqdim etmişdir. Ümumiyyətlə, İsa Həbibbəyli böyük demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin onlarla müasiri haqqında ilk dəfə söz açmış, bu maarifçi ziyalıların fəaliyyətinə dair yüzlərlə sənədi üzə çıxarmış, barəsində geniş məlumat vermiş, onların qarşılıqlı əlaqələrinin mahiyyətini elmi şəkildə aydınlaşdırmışdır. Bütövlükdə akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatının «Molla Nəsrəddin» epoxasının mükəmməl elmi salnaməsini yaratmışdır. Akademik İsa Həbibbəyli müasir ədəbiyyatı, ədəbi prosesi diqqətlə və ardıcıllıqla izləyir, yeni çap olunmuş əsərlərə elmi münasibətini bildirir, ədəbiyyatımızda həmin əsərlərin nə dərəcədə əhəmiyyətli olmasını müəyyən edir. Bu cəhətdən o, ədəbiyyatımızın, yaxşı mənada təəssübkeşi və böyük təbliğatçısıdır. İsa Həbibbəylinin ədəbi proses haqqındakı yazılarında ədəbiyyatın nəbzi döyünür. Deyərdim ki, İsa Həbibbəyli klassik ədəbiyyatşünaslıq ənənəsi zəminində formalaşan, ədəbiyyatın bütün dövrləri və görkəmli nümayəndələri haqqında professional səviyyədə dərin elmi söz deyə bilən, universal dünyagörüşə malik olan görkəmli tədqiqatçı alimdir. Alimin Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Hüseyn Cavid, Əlibəy Hüseynzadə və başqalarının həyatı və yaradıcılığına həsr edilmiş tədqiqatları Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının qiymətli elmi örnəkləridir. XX əsrin 60-70-ci illəri Azərbaycan ədəbiyyatı yeni pleyadanın gəlişi, söz sənətinə yeni qayıdış dövrü kimi səciyyələndirilir. Xüsusən, Azərbaycan altmışıncılarının ədəbiyyata gətirdikləri yeniliklər və novatorluğun təqdimi İsa Həbibbəylinin tədqiqatlarında mühüm yer tutur. O, xalq yazıçıları Anar, Elçin və Yusif Səmədoğlunun, xalq şairləri Fikrət Qoca və Vaqif Səmədoğlunun simasında Azərbaycan altmışıncıları ədəbi nəslinin uğurlu sənət taleyini müəyyən edib sistemli şəkildə ümumiləşdirmişdir. Onun fikrincə, həyati gerçəkliklərə sədaqət, ümumiyyətlə insana qayıdış, «kiçik adamın» və dərin mənəvi münasibətlərin ədəbiyyata gətirilməsi Azərbaycan altmışıncılarının özünəməxsus ədəbi simasını göstərir. Bu məqamda İsa Həbibbəylinin ümumi prinsiplərdən deyil, yazıçıların fərdi özünəməxsusluqlarından çıxış edərək hər sənətkarın həmin prosesdəki yerini müəyyən etməsi məsələnin obyektiv elmi həllinin tapılması baxımından əhəmiyyətli olmuşdur. Bu yolla həm də təkcə ayrı-ayrı yazıçı və şairlər deyil, bütövlükdə dövrün ədəbi prosesi bütün reallıqları ilə təqdim olunmuşdur. Ümumiyyətlə, faktdan, sənəddən, real proseslərdən, ədəbi mətndən çıxış edərək elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr aparmaq, mühüm nəticələrə gəlmək İsa Həbibbəylinin tədqiqatçılıq üsuludur. Məsələnin bu cəhəti İsa Həbibbəylinin elmi fəaliyyətinin özünəməxsusluğunu müəyyən edir.
Yüklə 4,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|