Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Başımın üstündə nə yumruq durur, 
Nə hicran səsi var mənim sazımda. 
Nə qanun qoluma qandallar vurur, 
Nə göylər darıxır xoş avazımda...
İlhamının azad olduğunu təsdiq üçün nümunələr gətirən və Bay-
ronu yarışa çağıran şair, sanki birdən azad bir ölkədə yaşadığını –
“xoşbəxtliyini” unudur: 
Kaman qaşlarını çatma, günəşim, 
Min sızıltı qopar dost ürəyindən! 
Dərin dəryalara batma, günəşim 
Əzəldən düşmənəm qaranlığa mən! 
 ... Mən ki qaranlıqdan qəfəsdən uzaq,
Könüllər yolçusu azad bir quşam. 
Sən, ey kinli baxış, tənəni burax, 
Mən öz zəhmətimlə azad olmuşam! 
 ... Kim keçər bu yerin daşından, deyin? 
Vətəndən ayrılar hansı şərəfsiz?! 
Yaxud “Azad ilham”dan təqdim etdiyimiz parçanın son iki mis-
rası “Azərbaycan” şeirində (“Azad ilham” şeiri “Azərbaycan” şeirin-
dən sonra yazılsa da) şairin vətəni sevdiyinə eli şahid gətirməsi və 
könülün candan ayrıla bilməməsinin səbəblərinə işıq salır. Dolayısı ilə 
o da məlum olur ki, S.Vurğun bu şeirində Nəsimini, Füzulini, Vaqifi 
xatırlamaqla, təkcə onların halına yanmır, özünün də təzyiqlər, təhlü-
kələr altında ömür sürdüyünü, adlarını çəkdiyi sənətkarlarla oxşar tale 
yaşadığını nəzərə çatdırmaq istəyir: 
Gətir xatirinə Vaqifi bir dəm, 
Qırıldı qəlbində bir yurdun sazı... 
Ağladı ardınca gözlərində nəm, 
Uçan durnaların küskün avazı. 
Gərdi sinəsini o fars dilinə, 
Bağırdı: Öz dilim, öz şeirim gərək... 
Yazıq! Nəğməkarın ürək nəğməsi, 
Dəydi şüşə kimi daş ürəklərə. 
Böyük bir insanın boğuldu səsi, 
Ahını əks etdi min dağ, min dərə. 

---

47 
Sən ey şeirimizin ana şairi! 
O tərlan xəyallı sona şairi! 
Mən səni duyduqca qəmlər yeyirəm...
Mətnaltıdan hiss olunur ki, S.Vurğun Vaqifi, təkcə “sinəsini fars 
dilinə gərdiyinə görə” xatırlamır. S.Vurğunun Vaqifi duyması və 
“duyduqca da qəmlər yeməsi” onların həm də oxşar tale yaşamasına 
görədir. Bizə elə gəlir ki, S.Vurğunun faciəvi həyatından əsər yaz-
masının (məlum olduğu kimi, “Vaqif” ilk variantında faciə kimi qə-
ləmə alınıb) və əsərin üç-dörd həftəyə yazılmasının səbəblərindən biri, 
bəlkə də, birincisi elə bu – Vaqifin yaşadığı həyatı (təbii ki, əsərdəki 
həyatı nəzərdə tutulur) S.Vurğunun özünün yaşamasıdır. Daha doğ-
rusu, öz faciəsini Vaqifin faciəsi kimi təqdim etmək istəyi olmuşdur. 
Əslində, gerçək Vaqifin həyatı “Vaqif”dəki həyatından xeyli fərqlənir. 
İbrahim xanın Vaqifə öz oğlu kimi yanaşması və idarəçiliyi ona etibar 
etməsi tarixdən bəllidir.
Həyatda yaşanan hadisələri tez qələmə almaq şairlər üçün elə bir 
çətinlik törətmir, əgər təsvir etdiyi hadisələri sənətkar özü də yaşa-
mışdırsa. Bunu S.Vurğun da etiraf edir: “Şəxsi həyatımda yaşadığım, 
yaxından tanış olduğum hər hadisəni daha tez, daha bədii yaza bilə-
rəm. Mən o hadisəni, o insanı günlər, həftələr, aylarca düşünürəm, ya-
şayıram, onlarla birlikdə sevinir, ağlayır, çırpınır, vuruşur, sonra yazı-
ram” [9]. 
Həm dövrə, həm də Vurğunun yaradıcılığı və ictimai fəaliyyə-
tinə bələd bir adam kimi bildirmək istəyirik ki, həmin dövrdə forma-
laşdırılan mənəvi və fiziki təpkilər (təzyiqlər, təqiblər, həbslər, sür-
günlər) sənətkarlara, o sıradan S.Vurğuna da çox vaxt imkan vermə-
mişdir ki, fikirlərini aşkar bildirsinlər. Məsələn, S.Vurğun dövrdən, 
zamandan giley, narazılığı açıq bildirən əsərlərini çap etdirə bilmə-
mişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, həmin əsərlərin bəzilərindən o, 
“Vaqif” dramında da istifadə etmişdir. Bunu “Vaqif”in faciə kimi qə-
ləmə alınmış ilk variantında daha aşkar görürük:
 (Vaqifi oğlu Əli bəylə gətirirlər) 
Şeyx 
Dayanın!
Vaqif 
(kinayəli) 
Mümkünmü durub dayanmaq? 

---

48 
Şeyx 
(Əli bəyə) 
Oğlum, sən Allahın qüdrətinə bax 
Əli bəy 
Uzun mırıldama satılmış alçaq, 
Səni də udacaq bu qara torpaq! 
Nə oldu, tez gəlsin, deyin cəlladlar. 
Şeyx 
(ətrafa) 
Əstəğfürullah! 
Kafirə bir bax. 
Vaqif 
(qürub etməkdə olan günəşi seyr edərək, oğluna) 
Günəş qürub edir, dönür kainat,
Əzəldən belədir vəfasız həyat. 
(günəşi göstərərək) 
O mənim ömrümün timsalıdır, bax! 
Sönən bir varlığın xəyalıdır, bax! 
Mən də yaradıldım, mən də parladım, 
Gözəllər ağzından düşmədi adım. 
İndisə yelkənim toxundu daşa, 
Bir insan ömrünü vurmadım başa. 
Oğlum, alışıram, yanıram, aman! 
Səni öldürürlər mənim ucumdan. 
Qoy uçsun başıma qayalı dağlar... 
1937-ci ilin oktyabrında qələmə aldığı “Ömrümün gündəliyin-
dən” adlı şeiri ilə bu səhnə arasında səsləşmələr var. Doğrudur, şair 
şeiri yazdığı vaxt keçirdiyi sarsıntıları, çəkdiyi əzabları açıb-ağart-
mağa çalışmır. Əksinə, yenicə dünyaya gəlmiş qızının xoşbəxt həyat 
sürəcəyinə əminliyini ifadə edir:
Sənin çocuqluğun bizdən bəxtiyar, 
Nə çörək dərdi var, nə su dərdi var. 
Azad yurdumuzun bir çiçəyisən, 
Sən şaxta vurmamış güllər təkisən. 
Və maraqlıdır ki, şair, sanki yenə də uşağın “bəxtiyarlığı”nı unu-
dur və ardınca körpə qızına: “Ah mehriban balam, günahsız quzum” – 
deyə müraciət edir. Doğrudur, uşaqların, körpələrin günahsız olması 

---

49 
fikrində, ilk baxışda qeyri-adi bir şey yoxdur. Amma S.Vurğunun 
1937-ci il və sonrakı illərdə yaşadığı faciələri göz önünə gətirsək, 
şairin körpə qızına “günahsız quzum” deyə müraciət etməsinin səbəb-
siz olmadığı bəlli olur. Bu müraciət “Vaqif”in ilk nüsxəsindən Vaqifin 
və oğlu Əli bəyin qətlə yetirilməsi səhnəsindən yuxarıda təqdim etdi-
yimiz övladın ataya görə qətlə yetirilməsi ilə bağlı parçanı (Səni 
öldürürlər mənim ucumdan; Qoy uçsun başıma qayalı dağlar! və s.) 
yada salır. 1937-ci ildə həbs edilən sənətkarların ailələrinin, övladla-
rının başına gətirilən faciələr göz qabağında idi. Həbs olunmağın real 
təhlükəsini yaşayan S.Vurğunu günahsız uşaqların valideynlərinə görə 
günahlandırılması, onların valideynlərindən alınıb “detdom”lara veril-
məsi, yaxud valideynləri ilə birlikdə həbs edilməsi, sürgünlərə göndə-
rilməsi hər kəsə məlum idi. S.Vurğunun da qızına “günahsız quzum” 
deyə müraciət etməsinin səbəbi də bu idi. 
S.Vurğun xüsusilə 1930-cu illərin ortalarından başlayaraq, bir 
neçə şeir yazmışdır ki, onlarla da “Vaqif” dramı arasında bir yaxınlıq 
hiss olunur. Məsələn, şairin 1935-ci ildə qələmə aldığı: 
Döyür pəncərəmi qışın rüzgarı, 
Vaxtsız ölümmüdür üstümə gələn. 
Çəkilsin gecənin qaranlıqları, 
Ömrə son sözümü deməmişəm mən, 
Vaxtsız ölümmüdür üstümə gələn?! 
– qitə ilə “Vaqif” əsərində səsləşən xeyli parçalar var. Yaxud elə 
1937-ci ildə qələmə aldığı və çap etdirmədiyi “Böhtan” şeiri Vaqiflə 
Qacarın üzləşdiyi səhnənin, bizcə, eynidir:
Mənmiyəm məsləki, vicdanı satan,
Çəkilsin qapımdan bu qara böhtan. 
Mən ellər bağında azad bir quşam, 
Bir az da vaxtından tez doğulmuşam. 
İndi bu böhtanlar mənə dar gəlir,
Saçlarım ağarır, ömrüm gödəlir. 
Çəkilsin qapımdan qara buludlar, 
Mənim günəş boyda bir vicdanım var. 
S.Vurğun bu şeiri çap etdirə bilməsə də, ondakı ruhu yenə də 
“Vaqif” pyesinə gətirmişdir. Təqdim etdiyimiz parça Vaqifin Qacar və 
Şeyxlə qarşılaşdığı səhnəni yada salır. Yuxarıda təqdim etdiyimiz Va-

---

50 
qiflə Əli bəyin ölümə aparılması səhnəsində də Əli bəy, demək olar ki, 
eyni sözləri deyir: 
Əli bəy 
Ata! 
Sənin günəş boyda bir vicdanın var, 
Çiynində el dərdi daşıyacaqdır, 
Bu dünya durduqca yaşayacaqdır. 
“Vaqif” dramında “Təsvir olunan XVIII əsr hadisələrində 1937-
ci ilin “podteksti”ni tanımaq çətin deyil” [10, s. 11] fikri inkaredilməz 
həqiqətdir. Bizə görə isə əsərin “podteksti”nin bir qədər də dərin 
qatında S.Vurğun fars işğalından çox, rus işğalını nəzərdə tutmuş və 
bu işğalın sovet dövründə davam edən acı nəticələrinə işarə etmişdir. 
Bu səbəbdən də: “Gərək fars dilində yazsın sənətkar” – misrasının 
“Gərək rus dilində yazsın sənətkar” kimi oxunması, bizə görə, daha 
obyektivdir və əsərin yazıldığı dövr üçün ruslaşdırma siyasəti daha 
çox aktuallıq kəsb etmişdir. “Türk” sözü leksikondan, eləcə də S.Vur-
ğunun əsərlərindən şairin elə “Vaqif” üzərində işlədiyi vaxtlarda çı-
xarılmış (Dedin ki, türk dili, türk şeiri gərək – Dedin ki, el dili, el şeiri 
gərək; Çadrasız, boyasız türk qızlarından – Çadrasız boyasız el qız-
larından; Çevirdim ilk dəfə türkün dilinə – Mən çevirdim Azərbaycan 
dilinə – Çevirdim Vaqifin şirin dilinə və s.), sonrakı illərdə də aparılan 
ruslaşdırma siyasətinə qarşı S.Vurğun etirazını bildirmişdir.