N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
gör
ə/eşitdi:mə gora, ümumiyyətcən, məncə, bir söznən, dediyim kimi/dedığım kimi
v
ə s. Məsələn:
Eşitdığımə gorə, kəndə qar qarreyip; Mənim zəndımə görə,
yağışyağəcəğ; Deyilənə görə, yazığun ağli çaşıb.
Dialekt v
ə şivələrimizdə işlənən ara sözlər və birləşmələr, əsasən modal söz-
l
ər adı altında izah edilmişdir. Dialekt və şivələrdə işlənmə tezliyinə görə bunlar
ayrı-ayrı məna növləri ilə verilir: gerçəkliyə münasibətin dərəcəsini bildirənlər:
Ədətdi, gərəx hamıyı çağırax toya bizdərdə;-Düzülü, piyad essəx havax çatarıx
Çalt
əpiyə; Cümlədəki fikrə özünün və başqasının şəxsi münasibətini bildirənlər:
M
ənim varanıma, süntürüxdən yeməli pencər olmaz; -Mənim vadıma, camahatın
gözünn
ən düşməxdənsə, başını yötürüf geniməx da: yaxşıdı; Nəticə və davamiyyət
bildir
ənlər; -Nə başın ağrıdım, salamac ə:ldix öymüzə çıxdıx, indi də güzəranımız
keçir xoş; Sıra və ardıcıllıq bildirənlər;Birimci, gejəhamı öyn ə:lir, heş yan e:tmə,
ikimci gedirs
ən, eytiyatdı yet və s. Bu şivələrdə ədəbi dildə müşahidə olunmayan
modal sözl
ər bunlardır:
lamahlıma/namahlıma (heç olmasa), qəhəti budu,
gafa/gafar, uzun sözün güd
əsi, mənə qalsa, nabədə, muxdəsər və s.
Dialekt v
ə şivələrimizdə sadə cümləni genişləndirən vasitələrdən biri də ara
cüml
ələrdir. Ara cümlələr əsas cümləni-cümlədə iştirak edən şəxsin xüsusiyyətlə-
rini, hadis
ələri, hadisələrə münasibəti və s. aydınlaşdırmaq üçün işlədilir. Məsə-
l
ən:
-Tezdən Məşə Məmmədinən (baş:o dönüm Məşə Məmməd) yola düşdüx; -
R
əhmətdix dədəm (Allah cəmi:zin ölənnərinə rəxmət eləsin) biz boci-qərdəşin
hom
mısın çux isdeydi;-Şəqqıldaxları (bəx hammı:za diyerəm) yünə qatman; -Bir
d
əfə (keçən gündi, yadımnan çıxıp) gede:x Urdıbada bəlgə satmağa;
Qədimi adət-
d
ərimiz vardı (indi ayru zamanadu), hami bir-birinə gedeydi, bir-birrərin yoxley-
dil
ər. (Yar.) və s.
Dilimizd
ə məna yükünü nəzərə çarpdırmaq üçün
xüsusi intonasiya ilə tələf-
füz edil
ən, fasilə və durğu ilə ayrılan üzvlərdən, yəni xüsusiləşmiş üzvlü cümlələr-
d
ən də çox istifadə olunur. Yalnız ikinci dərəcəli üzvlərə aid olan qoşmalı xüsusi-
l
əşmələr daha çox müşahidə edilir. Bura tamamlığın, zərfliyin və təyinin xüsusi-
l
əşməsi daxildir. Tamamlıqlar daha çox başqa, savayı, özgə, qeyri, əlavə qoşmala-
rının köməyi ilə xüsusiləşir. Dialekt və şivələrimizdə onların fonetik variantlarına
da rast g
əlirik: Məs.
Dua eləməydən svay, əlimnən nə gəley; -Qaş düzəltməy əvəzi-
n
ə, vurub göz çıxardey (qoşma və zərfliyin xüs.-Yar.) və s. Qoşmaların xüsusiləş-
m
əsinə bədii əsərlərin dilində də çox rast gəlinir:
Ey sevdiyim səndən qeyri, kimim
var (Vidadi); N
ə yanar kimsə mənə atəşi-dildən özgə, Nə açar kimsə qapım badi-
s
əbadan qeyri (Füzuli); Dialekt və şivələrimizdə sadə cümləni genişləndirən vasi-
t
ələrə əlavələr və qoşulma konstruksiyalar da daxildir. Bunlar aid olduğu sözdən
xüsusi fasil
ə ilə ayrılır və daha aydın nəzərə çarpdırılır və xüsusiləşir; məs.:
Bizim
kol
at yerimiz var meşədə- Çobançağıran daşda; Rəhmətdiy kişini sədr qoydilər
k
ətdə-qəlxoz sədri; -Bu daşdari çox ücüz almişdi-yadımda döyü və s.
47
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
A.
RÜSTƏMOVA
MODERNLƏŞMƏ ŞƏRAİTİNDƏ KOMMUNİKASİYADA DİL AMİLİ
Açar sözl
ər: modernləşmə, kommunikasiya, mentalitet, novasiya, ənənə, sosiomə-
d
əni proseslər
Ключевые слова: модернизация, коммуникация, менталитет, новация, тра-
диция, социокультурные процессы
Key words: modernization, communication, mentality, novation, tradition,
sociocultural processes
Modernl
əşmə mürəkkəb xarakterə malik prosesdir və həyatın bütün sa-
h
ələrini əhatə edir. Modernləşməyə xas olan sosiomədəni dinamklik
cəmiyyəti
modifikasiya edir, onu d
əyişdirir. Sosiomədəni təcrübənin stereotipləşməsi ənənə-
vi mexanizml
ər zəminindən kənarlaşır, getdikcə daha çox innovasion yaradıcı təc-
rüb
ənin sayəsində formalaşır. Ənənəvi cəmiyyətdən müasir cəmiyyətə keçid, bü-
tövlükd
ə, istər cəmiyyət, istərsə də ayrı-ayrı fərdlər üçün təzadlı xarakter daşıyır.
Dem
ək olar ki, həyat haqqında bütün
təsəvvürlər, prioritetlər sistemi və s. dəyişir.
Bu
nunla yanaşı modernləşmənin cəmiyyətin, mədəniyyətin inkişafının ümumi po-
ten
sialının artırılmasında mühüm rolu vardır.
Müxt
əlif sosiomədəmi sahələrdə həyata keçən modernləşmə prosesləri eyni
s
əviyyədə reallaşdırıla bilmir. Lakin uğurlu inkişafın əldə edilməsi üçün sosiomə-
d
əni dinamikanın ahəngdarlığının təmin edilməsi mühüm şərtlərdən biridir. Qeyd
edil
ən inkişafdan geri qalan sahələr bu və ya digər şəkildə inteqrasiya proseslərinə
mane
olurlar. Bu baxımdam cəmiyyətin ümumi inkişafı naminə bütün sahələrin
modernl
əşdirilməsinin həyata keçirilməsi məqsədyönlü
nəticələrin əldə edilməsi-
n
ə şərait yarada bilər. Müvafiq şəraitin formalaşmasında və inkişafında kommuni-
ka
siyanın rolu ölçüyəgəlməzdir. Bu gün sosial fenomen kimi kommunikasiya mə-
s
ələlərinə maraq olduqca artmışdır. Kommunikasiya problemləri müxtəlif səviyyə
v
ə konsepsiyalarda tədqiqatçıların təhlil obyektinə çevrilmişdir. Bu istiqamətdə
f
əlsəfi, linqvistik, sosioloji,
kibernetik, siyasi, psixoloji, kulturoloji və s. sahələri
qeyd etm
ək olar. Mövcud şərait tamamilə qanunauyğundur. Belə ki, müasir dün-
yada s
ənaye cəmiyyətinin sürətlə informasion-kommunikativ cəmiyyətə keçidi
prosesi h
əyatın bütün sahələrinə kommunikasiyanın sirayət etməsi ilə müşayiət
olunur. H
əmçinin sosial reallığın kommunikativ təbiətinin yenidən dəyərləndiril-
m
əsi zərurəti cəmiyyətin inkişafında mühüm əhəmiyyət daşıyan kommunikasiya-
nın yerinin və rolunun müəyyənləşdirilməsini aktuallaşdırır.
Komm
unikasiya problemi haqqında bu gün müxtəlif elm
sahələrinin tədqi-
qat
çıları çox danışırlar və artıq “kommunikasiya” termini sosial-humanitar biliyin
an
layışlar aparatına daxil olub. Aydındır ki, kommunikasiya prosesi cəmiyyətlə
b
ərabər inkişaf edir və formalaşır. Çünki bu gün dünyada informasiyanın kəmiy-
48