Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
61 Rusiyada hələ XII—XIII əsrlərdən başlayan alman məskunlaşması prosesinin bir qolu idi və çarizmin əvvəl Şimali, sonra isə Cənubi Qafqazı işğal etməsi bu regionda alman məskənlərinin yaranmasına zəruri şərait yaratdı. XVIII əsrin əvvəllərindən Qafqaz siyasətini fəallaşdıran Rusiya, Türkiyə, İran və Krım xanlığı ilə apardığı uzunmüddətli mübarizədə qalib çıxdı və silah gücünə Qafqazı özünə tabe etdi. Qafqazda hərbi-siyasi sabitliyə nail olan Rusiya üçün daha vacib məsələ — bu regionda imperiyanın sosial-iqtisadi, dini, mədəni dayaqlarını möhkəmləndirmək, Qafqazı Rusiya dövlətinin ayrılmaz hissəsinə çevirmək məsələsi idi. Bu strateji vəzifənin yerinə yetirilməsində Rusiya üçün əngəllər yaradan əsas amil — həm Şimali, həm Cənubi Qafqazda yaşayan avtoxton müsəlman əhali idi ki, onlar rus işğalı ilə barışmaq istəmir, azadlıq mübarizəsini davam etdirir və bu səbəbdən də Rusiya rəsmi dairələrində dövlətin potensial düşmənləri, Türkiyənin, İranın müttəfiqləri kimi qiymətləndirilirdilər. Elə buna görə çarizmin Qafqazda apardığı milli siyasət regionda mövcud etnik mənzərənin pozulmasına, etnik, konfessional cəhətdən Qafqazda Rusiyanın əbədi dayaqlarının yaranmasına xidmət etməli idi. Bunun üçün, ilk növbədə Qafqazın müsəlman əhalisinin sayının azaldılmasına, regionda Rusiyaya sadiq slavyan mənşəli və xristianlığa sitayiş edən xalqların yerləşdirilməsinə nail olmaq, Qafqazı Rusiyanın «təbii» ərazisinə çevirmək planları qurulurdu. Bu niyyətlərin həyata keçirilməsində çar hökuməti hər vasitədən istifadə edirdi: Şimali Qafqazda yaşayan yüzlərlə xalqlar - noqaylar, çərkəzlər, abazinlər, adıqeylər, kabardinlər, qaraçaylılar, balkarlar, çeçenlər, Dağıstan xalqları hərbi əməliyyatlar nəticəsində kütləvi şəkildə məhv edilir, açıq və yaxud dolayı yollarla mühacirətə sürüklənirdilər 160 . Dağlı xalqlarına qarşı siyasi, dini təzyiqlər göstərilir, dağlı cəmiyyətinin sosial ierarxiya qaydaları ləğv edilir, zor metodları fayda vermədikdə isə Şimali Qafqaz xalqlarının mühacirəti üçün pulsuz nəqliyyat ayrılır, mühacirliyə görə pul vəsaiti paylanılırdı. Vətənini tərk etməyənlər yararsız torpaqlara köçürülür və yaxud dağlara sıxışdırılırdılar. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, 100 minlik abazin xalqından XIX əsrin ortalarında Rusiyada cəmi 10 min nəfər qalmış, qalanları Türkiyəyə köçməyə məcbur olmuşdular 161 . Rus işğalı Şimali Qafqaz xalqlarının etnik birliyinə zərbə vurdu, onların əsrlərlə yaratdıqları təsərrüfat həyatı, mədəniyyətləri məhv edildi. Hələ XVII əsrin II yarısında Şimali Qafqaza səyahət etmiş türk tarixçisi Övliya Çələbinin «Səyahətnamə» əsərindən görürük ki, rus işğalına qədər Şimali Qafqaz «mənimsənilmiş ərazi» kateqoriyasına aid idi və burada onlarla iri şəhərlər, minlərlə kəndlər mövcud olmuş, region əhali azlığı cəhətdən əziyyət çəkməmişdir 162 . Şimali Qafqaz işğal edildikdən sonra və çarizmin məqsədyönlü siyasəti nəticəsində yerli xalqların sayı faciəli şəkildə aşağı düşmüş, onların boş qalmış torpaqlarına slavyan xalqları, ermənilər, almanlar, yunanlar, aysorlar, bolqarlar, çexlər və sair xristian xalqları köçürülmüşlər. Cənubi Qafqazda da buna oxşar vəziyyət yaranmışdı: müsəlman-türk əhali rus ekspansiyasını qəbul etməyərək kütləvi şəkildə Türkiyəyə və İrana köçür, 62 onların ərazilərində ermənilər, aysorlar, ruslar, ukraynalılar, almanlar yerləşdirilirdilər. XIX əsrin ortalarında çarizmin demoqrafiya siyasəti nəticəsində Qafqazın etnik xəritəsində əsaslı dəyişikliklər baş verdi: təkcə slavyan mənşəli əhalinin sayı Şimali Qafqazda 780,4 min nəfərə çatdı ki, bu da adı çəkilən regionun əhalisinin təqribən 35% demək idi 163 . Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1795-ci ildə Şimali Qafqaz əhalisinin 35%-ni təşkil edən adıgeylər XIX əsrin ortalarında müvafiq olaraq 1,2% təşkil edirdilər. Rusiya tarixçilərinin Şimali Qafqaz xalqlarının sayının azalmasını təbii artımın aşağı olması ilə izahı, fikrimizcə, əsassızdır. Mənbələrdən görünür ki, Şimali Qafqazın xristian xalqları arasında (məsələn, osetinlər—İ.A.) əhalinin sayının azalması müşahidə olunmamışdır 164 . Rus işğalı nəticəsində Qafqazda əsrlərlə mövcud olan etnik xəritə pozuldu, sabitləşən təsərrüfat, ticarət sistemi ləğv edildi. Çar hökuməti bu regionda yeni etnik durum, yeni təsərrüfat həyatı qurmaq və öz etnik-sosial dayaqlarını möhkəmləndirmək məqsədilə slavyanlaşdırma, xristianlaşdırma siyasəti aparırdı. Bütün bu geosiyasi oyunlarda alman mühacirlərinə hansı rol ayrılmışdı? Almanlar çarizmin siyasi planlarından xəbərsiz idilər və onları Qafqaza gətirən obyektiv səbəblər vardı. Şimali Qafqazda daxili məskunlaşma prosesi gedirdi və almanları bu regiona çəkən onların əvvəlki məskunlaşdıqları yerlərdə rastlaşdıqları sosial çətinliklər idi. Şimali Qafqazda məskunlaşan almanların bir qismi — xaricdən gələn missionerlər idi ki, onların əsas məqsədi «müqəddəs Qafqaz torpağında» protestantizm təlimini yaymaqdan ibarət idi. Əgər Volqaboyu və Ukraynadan gələn kolonistlər Şimali Qafqazda sosial həyatın təşkilinin daha sadə formasını seçir və dağlı xalqlarının suverenliyinə xələl gətirə biləcək fəaliyyətindən uzaq dayanırdılarsa, protestant missionerləri dağlılara qarşı dini, mədəni ekspansiyada iştirak edir və bu səbəbdən də yerli müsəlman xalqları ilə normal münasibət qura bilmirdilər. Nəticədə, missionerlərin yaratdığı koloniyalar iflasa uğradı, onların fəaliyyəti dayandırıldı. Almanların Cənubi Qafqazda yerləşməsinin əsas xüsusiyyəti onların kompakt məskunlaşmaya olan meyilləridir. Bu həm mühacirlərin eyni ərazidən— Baden-Vürtemberq krallığından gəlmələri və eyni dini cərəyana məxsus olmaları, həm də lokal ərazidə məskən salaraq milli xüsusiyyətlərin qorunmasına şərait yaratmaq istəklərindən irəli gəlirdi. Almanların Azərbaycan ərazisinə zorla gətirilməsi və keçmiş xan, bəy torpaqlarında yerləşdirilməsi onu göstərir ki, alman mühacirləri hüquqi statusu müəyyənləşməyən əraziyə köçərək yerli əhali ilə qarşıdurma yaratmaq niyyətində deyildilər. XIX əsrin ortalarında Qafqazda cəmi 13 alman koloniyası yaranmışdı ki, onlarda da təqribən 5 minə yaxın əhali yaşayırdı. Təbii ki, slavyan və yaxud ermənilərin məskunlaşması ilə müqayisədə alman əhalisinin demoqrafik proseslərə təsiretmə qabiliyyəti o qədər də əhəmiyyətli deyildi. Lakin almanların Qafqaza köçürülməsinin siyasi, dini əhəmiyyəti olduqca yüksək qiymətləndirilirdi: alman Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|