Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

53 
 
1818-ci ildə Şimali Azərbaycanın böyük bir hissəsi Rusiya imperiyasına qatılsa da, 
faktiki  olaraq  çar  hökuməti  bu  əraziləri  hələ  tam  nəzarətə  ala  bilməmişdi. 
Gürcüstandan  fərqli  olaraq,  Azərbaycanda  almanlara  ayrılan  torpaq  sahələri  yerli 
torpaq  sahiblərindən  müsadirə  edilmişdi  və  bu  torpaqların  hüquqi  statusunda 
boşluq  yaranmışdı.  Bu  torpaqlarda  məskunlaşan  mühacirlər,  çar  hökumət 
dairələrinin  fikrincə,  müəyyən  problemlərlə  üzləşə  bilərdilər  və  bu  səbəbdən 
onların hərbi müdafiəsi təşkil edilmişdi. 
1818-ci ilin sonlarına 209 alman ailəsinin Yelizavetpol dairəsində, Şamxor 
çayı  ətrafı  ərazilərdə  məskunlaşması  nəzərdə  tutulmuşdu.  Qışın  düşməsi  ilə 
kolonistlərin  müvəqqəti  qazma  evlərdə,  çadırlarda  yaşaması  mümkün  olmadı  və 
alman ailələri təcili şəkildə Yelizavetpol şəhəri və onun ətraf kəndlərində yaşayan 
azərbaycanlı ailələrində yerləşdirildilər. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, o vaxt rəsmi 
sənədlərdə «tatar» kimi adlandırılan azərbaycanlı əhalisi alman mühacirlərini 3 aya 
yaxın  bir  müddət  ərzində  öz  evlərində  saxladılar.  Bu  birgə  yaşayış  almanların 
sosial-mədəni  uyğunlaşmasına  müsbət  təsir  göstərdi,  azərbaycanlılarla  almanlar 
arasında  dostluq  münasibətlərinin  təməlini  qoydu.  1819-cu  ilin  baharında  alman 
kolonistləri yerli əhalinin evlərini tərk etdilər və kazak dəstələrinin nəzarəti altında 
Gəncə  çayının  sağ  sahilində  Yelenendorf  koloniyasının  əsasını  qoydular.  Çar  I 
Aleksandrın  bacısı  Yelena  Pavlovnanın  şərəfinə  adlandırılan  bu  koloniya 
Yelizavetpol  şəhərindən  7  verst  aralıqda,  keçmiş  Xanlıqlar  kəndinin  ərazisində 
yerləşirdi.  Bu  koloniyada  127  alman  ailəsi  məskunlaşmışdı  və  onlara  2600  des. 
torpaq  sahəsi  ayrılmışdı
140
.  Azərbaycana  gətirilmiş  mühacirlərin  qalan  hissəsi 
Şəmkir  ərazisində,  Yelizavetpoldan  25  verst,  Tiflisdən  155  verstlik  məsafədə 
yerləşdilər  və  koloniya  Niderland  kraliçası,  çar  I  Aleksandrın  bacısı  Anna 
Pavlovanın  şərəfinə  Annenfeld  adlandırıldı.  Annenfelddə  məskunlaşan  alman 
ailələrinin sayı barədə müxtəlif fikirlər söylənilmişdir: bəzi tədqiqatçılar burada 67, 
başqaları isə 90-na  yaxın ailənin məskunlaşdığını göstərirlər
141
. Hesab etmək olar 
ki, bu o qədər də prinsipial əhəmiyyət kəsb edən məsələ deyil — arxiv sənədlərinə 
əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,  Annenfeld  koloniyasında  84  alman  ailəsi 
məskunlaşmışdı.  Gürcüstan  və  Azərbaycan  ərazilərində  alman  mühacirlərinin 
yerləşdirilməsi  müxtəlif  xristian  missionerlərinin  fəaliyyəti  üçün  geniş  imkanlar 
açırdı. Əsasən protestantizmə mənsub olan əcnəbi xristian missionerlərin Qafqazda 
fəaliyyət  göstərməsi  bu  regionda  müstəmləkəçilik  və  qeyri-xristian  xalqların 
xristianlaşdırılması  siyasəti  yeridən  çar  Rusiyasının  geosiyasi  maraqlarına  cavab 
verirdi. 
Roma  katolik  kilsəsi  ilə  Rus  pravoslav  kilsəsi  arasında  yaşanan  ideoloji 
mübarizə  Rusiyada  katoliklərin  təqib  olunması  ilə  nəticələndi  və  XVIII  əsrin 
sonlarında Baltikyanı ərazilərdə yaşayan alman-katoliklərin bir qismi Gürcüstanda 
sığınacaq  tapdılar.  Gürcüstanda  XIX  əsrdə  məskunlaşan  almanlar  isə  əsasən, 
protestantizmin  adeptləri  olduğundan  onlarla  alman-katoliklər  arasında  dini 
zəmində ixtilaflar   baş   verirdi.
142
.   Katolik   kilsəsinə   nisbətən   çar hökuməti 

---

54 
 
protestantizmə  loyal  münasibət  bəsləyirdi  və  hətta  protestant  missionerlərin 
Rusiyada fəaliyyətinə həm maddi, həm də mənəvi dəstək verirdi. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ilk missionerlər qrupu Rusiyaya 1802-ci ildə 
Şotlandiyadan gəlmişdi və Volqaboyundan Şimali Qafqaza köçən 20 alman ailəsi 
ilə birlikdə müasir Pyatiqorsk yaxınlığında Karras və yaxud Şotland koloniyasının 
əsasını  qoymuşdular
143
.  Ancaq  bu  koloniya  uzun  müddət  mövcud  ola  bilmədi. 
Şotlandiyalı  missionerlərlə  alman  reformatorları  arasında  dini  zəmində  baş  verən 
münaqişələrin  nəticəsi  kimi  koloniya  1816-cı  ildə  ləğv  olundu  və  əhalisi  Şimali 
Qafqazın  müxtəlif  şəhərlərində  yerləşdi.  Vurğulamaq  lazımdır  ki,  Şotland 
koloniyasının  ləğv  edilməsində  dağlı  xalqlarının  əcnəbilərin  məskunlaşmasına  və 
xristian missionerliyinə qarşı apardığı mübarizənin də təsiri olmuşdur. 
Sonralar, 1820-ci ildə Rusiya rəsmi hökumət orqanlarının icazəsi ilə Sankt-
Peterburqa  İsveçrə  Bazel  cəmiyyətinin  missionerləri  gəldilər.  Çar  hökuməti 
tərəfindən  onlar  qarşısında  Rusiyanın  bütpərəst,  yəhudi,  müsəlman  xalqları,  o 
cümlədən ənənəvi protestantizmin doqmalarını qəbul etməyən protestant-sektantlar 
arasında  yevangelizmin  yayılması  vəzifəsi  qoyulmuşdu.  1821-ci  ilin  oktyabrında 
Bazel missionerlərindən 5 nəfərlik nümayəndə heyəti Cənubi Qafqaza göndərildi. 
Onların  hamısı  alman  mənşəli  idi  və  Bazel  yevangelizm  cəmiyyətinin  tapşırığını 
yerinə  yetirərək  Qara  və  Xəzər  dənizləri  arasındakı  ərazilərdə  məskunlaşmalı  və 
yerli xalqlar arasında protestantizmin təbliği ilə məşğul olmalı idilər
144
. 
Sankt-Peterburqdan  başlayaraq  missionerlər  bir  sıra  şəhərlərdə  yolüstü 
təbliğat  kampaniyası  keçirərək  1822-ci  ildə  Azərbaycana  çatdılar  və  Qarabağda, 
Şuşa  şəhərində  məskən  saldılar.  Burada  onlar  dini  kitabların  erməni  dilinə 
tərcüməsi  ilə  məşğul  olur,  erməni  əhalisi  arasında  protestantizm  təliminin  təbliği 
ilə məşğul olurdular. 
Bazel  missionerləri  Şuşada  13  il  fəaliyyət  göstərsələr  də  çar  hökumətinin 
onlar  qarşısında  qoyduğu  vəzifələrin  heç  birini  yerinə  yetirə  bilmədilər:  fəaliyyət 
dövründə  missionerlər  istər  koloniya  yaratmaqda,  istərsə  də  əhali  arasında 
yevangelizmin  yayılmasında  müsbət  nəticə  əldə  etmədilər.  Əcnəbi  missionerliyin 
faydasızlığını  və  bəzən  də  nüssionerlərin  çar  hökumətinin  siyasətinə  zidd  olaraq 
pravoslav  əhali  arasında  protestantizm  yaydığını  nəzərə  alaraq  1835-ci  ildə  çar  I 
Nikolayın  fərmanı  ilə  Rusiyada  əcnəbi  nüssionerlər  təşkilatlarının  fəaliyyətinə 
qadağa  qoyuldu.  Bu  fərmandan  sonra  Bazel  missionerləri  Cənubi  Qafqazı  tərk 
etməli oldular. 
Cənubi Qafqaza almanların köçürülməsinə növbəti cəhd 1842-ci ildə edildi. 
Həmin  il  Tavriya  quberniyasından  Kaspi  vilayətinə  70  alman  kolonisti  gətirildi. 
Əvvəlcə,  onlara  Mərəzə  yaxınlığında  məskunlaşmaq  təklif  olundu.  Yarımsəhra 
ərazidə məskunlaşmaqdan imtina edən almanlara başqa ərazi Şamaxı yaxınlığında 
Pirsaat  çayı  boyunca  ərazilər  təklif  olundu.  Yerli  iqlim  şəraitinə  uyğunlaşa 
bilməyən  alman  kolonistləri  onların  köhnə  yaşayış  yerlərinə  —  Tavriya 

---