Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

45 
 
Almanların  Qafqazda  məskunlaşma  tarixinə  həsr  olunmuş  bəzi  əsərlərdə 
alman  kolonistlərinin  guya  ki,  Qafqazın  geridə  qalmış  təsərrüfat  həyatına,  daha 
mütərəqqi təsərrüfatçılıq  metodları,  yeni iqtisadi  münasibətlər gətirməsi haqqında 
fikirlər  əks  olunmuşdur.  Faktlara  nəzər  salsaq  bir  qədər  fərqli  mənzərənin  şahidi 
olarıq. Məlumdur ki, gürcü kəndlilərinin feodallardan asılılığı olsa da, Gürcüstanda 
təhkimçilik  qaydaları  Avropa  ölkələrində  olduğu  kimi  feodal  özbaşınalığının 
kobud  formalarına  məxsus  olmamışdır.  Azərbaycan  kəndliləri  isə  demək  olar  ki, 
təhkimçiliyin  nə  olduğunu,  ümumiyyətlə,  bilməmişlər.  Azərbaycanda  kəndlinin 
torpaq sahibindən iqtisadi asılılığı mövcud olmuşdur və qeyd edək ki, torpaq sahibi 
rolunda dövlət, ayrı-ayrı feodallar və yaxud dini təşkilatlar çıxış edə bilərdi. 
Ancaq  alman  dövlətlərində  kəndlilərin  torpaq  sahiblərindən  həm  iqtisadi, 
həm hüquqi, həm də şəxsi asılılığı qalmaqda davam edirdi. XIX əsrin əvvəllərində 
Almaniya  üçün  feodalizmin  konservasiyası  səciyyəvi  hal  idi  və  XVII  əsrdən 
başlamış bu prosesi F.Engels «təhkimçiliyin ikinci nəşri» adlandırmışdı. 
1801-1811-ci  illərdə  Prussiyada,  Bavariyada,  Qessen-Darmştatda,  o 
cümlədən  Baden-Vürtemberq  krallığında  aqrar  islahatlar  aparılsa  da,  kəndliləri 
düşündürən  torpaq  məsələsi  həll  edilmədi.  Əksinə,  yarımçıq  xarakter  daşıyan 
islahatlar  feodal  münasibətlərinin  yeni  formada  bərqərar  olmasına  gətirdi. 
Nəticədə,  alman  kəndliləri,  nəinki  yeni  torpaq  sahələri  əldə  etdilər,  əksinə, 
əllərində  olan  torpaqların  xeyli  hissəsinin  itirilməsi  ilə  üzləşdilər.  İslahatın 
şərtlərinə  görə  kəndli  torpaq  sahibindən  torpaq  almaq  hüququna  malik  olsa  da, 
maddi vəziyyətinin ağırlığına görə  bu  hüquqdan istifadə  edə  bilmirdi və  nəticədə 
kəndli pay torpağını öz sahibinə satmağa məcbur olurdu. 
Beləliklə,  aqrar  islahatlar  alman  kəndlilərinin  təbəqələşməsini  daha  da 
sürətləndirirdi: iri torpaq sahiblərinin torpaq mülkləri genişləndiyi halda, aztorpaqlı 
və torpaqsız kəndlilərin sayı daha da artırdı. 
Rəsmi hakimiyyət feodal qayda-qanunlarının tam ləğvində maraqlı deyildi, 
çünki  özü  feodal  mütləq  monarxiyasının  xüsusiyyətlərinə  malik  idi.  Bu  səbəbdən 
hökumət aqrar islahatların keçirilməsində qətiyyət nümayiş etdirmir, qəbul edilmiş 
qərarların əksəriyyəti kağız üstündə qalırdı
118
. 
Kral  Fridrix  IV  Vilhelmin  xalqa  zidd  siyasəti  aclıq  və  səfalətə  gətirdi  və 
alman kəndliləri kütləvi şəkildə şəhərlərə  miqrasiya etməyə başladılar. Lakin zəif 
inkişaf  etmiş  sənayenin  işçi  qüvvəsinə  ehtiyacı  yox  idi.  Çıxılmaz  sosial-iqtisadi 
vəziyyətdə  qalan  alman  kəndliləri,  yoxsul  sənətkarlar  xarici  ölkələrə  üz  tutmağa 
məcbur olurdular. 
Bir  sıra  əsərlərdə  almanların  Baden-Vürtemberqdən  Cənubi  Qafqaza 
köçməsinin  əsas  səbəbi  kimi  Avropada  gedən  Napoleon  müharibələri  göstərilir. 
Qeyd  etməliyik  ki,  Baden-Vürtemberq  krallığı  Napoleon  imperiyasının  tərkibinə 
qatılmışdı və krallığın əhalisi Napoleon Bonaparta, ümumiyyətlə, inqilabçı Fransa 
respublikasına  böyük  ümidlə  baxırdı.  Fransa  işğalı  krallığa  yeni  burjua  qayda-
qanunları  gətirdi:  əhali  Napoleon  hakimiyyətindən  siyasi  stabillik  və  alman 

---

46 
 
torpaqlarındakı pərakəndəliyə son qoymağı gözləyirdi. Lakin Napoleon Bonapartın 
müttəfiqlərə məğlub olması ilə bütün bu yeni başlanğıclara son qoyuldu. Beləliklə, 
deyə  bilərik  ki,  əslində  Napoleonun  apardığı  hərbi  əməliyyatlar  deyil,  onun 
məğlubiyyəti, Fransada Burbonların, Baden-Vürtemberqdə isə kral hakimiyyətinin, 
onun  soldafon  siyasətinin  bərpa  edilməsi  şvab  əhalisinin  gələcəyə  olan  son 
ümidlərini  heçə  endirdi  və  əhalini  kütləvi  şəkildə  ölkəni  tərk  etməyə  sövq  etdi. 
Təsadüfi  deyil  ki,  şvabların  Baden-Vürtemberq  krallığından  Qafqaza  mühacirəti 
Napoleon müharibələrindən çox-çox sonra 1817-ci ildə başlamışdır. 
XVIII əsrin II yarısından başlayan almanların  Rusiyaya  kütləvi  mühacirəti 
tarixinin  təhlili  göstərir  ki,  əcnəbi  kolonistlərin  böyük  əksəriyyəti  Rusiyanın 
müxtəlif  regionlarına  sosial-iqtisadi  səbəblərdən  köçmüşlər.  Ancaq  mühacirlərin 
müəyyən  bir  hissəsinin  Almaniyanı  tərk  etməsi  siyasi  və  dini  amillərlə 
şərtləndirilmişdir. Almaniyanı dini səbəblərdən tərk edən mühacirlərə, əsasən çox 
tanınmış  mennonit  sektası  və  separatizm  sektalarının  tərəfdarları  aid  olmuşlar. 
Məlumdur  ki,  XVIII  əsrin  sonları  -  XIX  əsrin  əvvəllərində  sonuncuların—yəni 
müxtəlif  separatist  sektaların  sayı  sürətlə  artmışdı  ki,  bu  da  bəzi  alman 
krallıqlarında  Ausburq  dini  etiqadına  aid  bir  sıra  kilsə  qaydalarına  edilən  ciddi 
dəyişikliklərin  nəticəsi idi
119
. Separatizmin ən  çox  yayıldığı alman torpaqlarından 
biri  Baden-Vürtemberq  krallığı  idi  və  təsadüfi  deyil  ki,    Cənubi  Qafqazın  alman 
əhalisinin əksəriyyəti məhz bu krallıqdan  köçüb gəlmişdilər. 
Cənubi  Qafqaz  almanlarının  dini-separatizmi  özünü  pietizm  formasında 
büruzə verirdi. Protestantizmə aid bu cərəyan XVII əsrdə Almaniyada yaranmışdır 
və mistik bir dini cərəyan kimi xiliaizm təbliğ edirdi. Pietizm təliminə görə həqiqi 
dini  hisslər  və  öz  mənəvi  daxilində  Allahı  yaşatmaq  hər  hansı  bir  kilsə 
doqmalarından  yüksək  sayılırdı,  yəni  daha  vacib  hesab  olunurdu.  XIX  əsrin 
əvvəllərində  Avropada  baş  verən  «humanitar  fəlakəti»,  dini  təqibləri  pietistlər 
dünyanın sonunun yaxınlaşdığını göstərən bir əlamət kimi qiymətləndirir və hesab 
edirdilər  ki,  tezliklə  qiyamət  günü  gələcək,  antixristlər  öz  cəzalarını  alacaq.  Yer 
üzündə  əbədi  sülh  bərqərar  olacaq  və  Müqəddəs  İsanın  minillik  çarlıq  dövrü 
başlayacaqdır.  Pietizm  cərəyanın  ideoloqları  sayılan  İ.A.Benqel  (1687-1725)  və 
İ.Q.Yunq  -  Ştillinqin  (1740-1817)  əsərlərinə  görə  «ex  oriente  lux»,  yəni  «işıq 
Şərqdən gəlirdi». Separatçıların fikrincə, İsa peyğəmbərin ikinci gəlişi və minillik 
çarlığın  yaranması  Allahın  müqəddəs  torpaqlarında  —  Fələstində  və  yaxud 
Qafqazda  baş  verməli  idi.  Hətta  «qiyamət  günü»nün  dəqiq  tarixi  kimi  1836-cı  il 
göstərilirdi
120
. Bu səbəbdən pietistlər kütləvi şəkildə Cənubi Qafqaza can atırdılar 
ki,  «qiyamət  günündə  müqəddəs  torpaqlarda  yerləşsinlər  və  İsanın  minillik 
çarlığında yaşamaq onlara nəsib olsun». 
Göründüyü  kimi,  almanların  Baden-Vürtemberqdən  Qafqaza  köçməsində 
bir sıra amillərin təsiri olsa da, dini amillər bu prosesdə əsas rol oynamışlar və bu 
fakt  həm  köçmə  prosesinin  təşkil  olunmasında,  həm  də  kolonistlərin  gələcək 
həyatında  dərin  iz  buraxmışdır.  Təsadüfi  deyil  ki,  köçkünlərin  ilk  qrupu  dini 

---