Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
41 II rus-iran və 1828-1829-cu illərin II rus-türk müharibələri Rusiyanın qələbəsi ilə başa çatdı. Nəticədə Rusiyanın Qafqazdakı işğal ərazilərinə Naxçıvan və İrəvan xanlıqları, Mesxet — Cavaxetiya, Axaltsix əraziləri əlavə edildi. Beləliklə, XIX əsrin ilk otuzilliyində Rusiya bütün Cənubi Qafqazı özünə tabe etdi və gündəmdə yeni işğal edilmiş ərazilərin imperiyaya daha sıx birləşdirilməsi, onu Rusiyanın bölünməz və ayrılmaz bir hissəsinə çevirmək məsələsi dururdu ki, bu da regionda fəal məskunlaşdırma siyasətinin aparılmasını zəruri edirdi. Hələ Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizənin I mərhələsindən sonra, yəni 1813-cü il Gülüstan sülhündən dərhal sonra burada əcnəbi təbəələrin yerləşdirilməsinə başlandı. Almaniyanın bir çox regionlarında Cənubi Qafqaza köçmək arzusunda olan qruplar bu məsələnin həllinin diplomatik, hüquqi yollarını araşdırırdılar və bu işdə pietizm cərəyanının daha geniş yayıldığı Baden- Vürtemberq krallığında canlanma vardı. Çar hökumətinin 1804, 1810, 1817-ci illərində qəbul etdiyi və ölkəyə əcnəbi kolonistlərin gəlişinə məhdudiyyətlər qoyduğu qanunların 111 müddəalarına zidd olaraq Baden-Vürtemberq almanlarının Gürcüstana, o cümlədən Cənubi Qafqaza köçməsinə icazə verilməsi faktı haqqında tarixi ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər söylənilmişdir. Bu məsələ ilə maraqlanan tədqiqatçıların əksəriyyətinin fikri belədir ki, çar hökumətinin alman kolonistlərini Cənubi Qafqaza dəvət etməsi bu regionda işçi qüvvəsinə olan ehtiyacdan irəli gəlmişdir 112 . XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazın etno-demoqrafik tarixinin təhlili yuxarıda söylənilən fikirlərlə razılaşmamağa əsas verir. Məlumdur ki, əcnəbi kolonistlərin Rusiya imperiyasına dəvət olunması zərurəti Volqaboyu, Novorossiya diyarı, Şimali Qafqaz kimi təbii sərvətlərlə zəngin, lakin insan resurslarının azlıq təşkil etdiyi regionların sosial-iqtisadi inkişafındakı ziddiyyətlərin aradan qaldırılması məsələsini həll etməklə bağlı yaranmışdır. Qeyd edək ki, problem təkcə insan resurslarının çatışmazlığında deyil, azad işçi qüvvəsinin azlığında idi. Rusiyada mövcud olan təhkimçilik münasibətləri ölkə əhalisinin 90 faizdən artıq bir hissəsini mülkədarların köləsinə çevirmişdi. Təhkimçilik sistemi mütləqiyyətin sosial-siyasi dayağını təşkil edirdi və bu münasibətlər sisteminin liberallaşmasına atılan hər hansı bir addım çar hakimiyyətinin saxlanmasına, bütün siyasi sistemin dəyişməsinə gətirə bilərdi. Bu səbəbdən nə mülkədarlar, nə də çar hökumət dairələri imperiyanın geniş, əhalisiz ərazilərinin təhkimçilikdən azad edilən kəndlilərin hesabına məskunlaşmasında maraqlı deyildilər. Rusiya mülkədarları yeni işğal olunmuş regionlarda torpaq sahələri əldə edir və bu torpaqlarda işçi qüvvəsi kimi daha çox xaricdən gəlmiş kolonistlərdən istifadəyə üstünlük verirdilər. Apardığımız araşdırmalardan aydın olur ki, Volqaboyu, Novorossiya diyarı, Şimali Qafqaz kimi regionlardan fərqli olaraq, Cənubi Qafqazda əhali azlığı hiss olunmurdu və regionun əlavə işçi qüvvəsinə ehtiyacı yox idi. Bundan savayı, 42 Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra İrandan və Türkiyədən Cənubi Qafqaza təqribən 130 min erməni, 27 min kürd, 16 min aysor (assiriyalı) və sair etnosun nümayəndələri köçürüldü. 113 Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra Cənubi Qafqaza köçürülən etnoslardan biri də almanlar olmuşlar. Erməni, kürd, aysor mənşəli köçkünlərə nisbətən almanların sayı çox deyildi. Cənubi Qafqazda Baden-Vürtemberq krallığından təqribən 2650 alman kolonisti məskunlaşmışdı. Çarizmin Cənubi Qafqazda məskunlaşma siyasətinin uzaq məqsədləri nə idi və bu məqsədlərin həyata keçirilməsində azsaylı alman mühacirlərinə hansı siyasi missiya təyin olunmuşdu? Qeyd etdiyimiz kimi, Qafqazda öz iqtisadi, siyasi mövqelərini möhkəmlətməklə Rusiya «Şərq məsələsinin» həllində daha fəal rol oynamaq məqsədləri güdürdü. Əsasən Avropanın aparıcı ölkələrinin iştirak etdiyi və Osmanlı imperiyasının parçalanmasına yönələn bu siyasi oyunda Rusiya «erməni elementindən», «erməni kartından» istifadə edirdi. XVIII əsrin II yarısında Rusiyanın həm dünya, həm də Avropa siyasətində nüfuzu güclənirdi və bu erməni diasporunu fəallaşdırdı. Hələ I Pyotrun dövründən Rusiyanın hakim dairələrində cızılan Qafqazın işğal edilməsi planlarından bəhrələnən ermənilər Şərqi Anadolu, Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərində erməni dövlətinin yaradılması kimi bir xülyaya uydular. Rusiya işğalına qədər ermənilər Qafqazda dispers halda məskunlaşmış, heç bir inzibati ərazi vahidinə malik deyildilər. Ermənilərin Cənubi Qafqaza nisbətən kompakt yaşadıqları Naxçıvan və İrəvan xanlığının əraziləri idi ki, burada da onlar ümumi əhalinin təqribən 10-13% -ni təşkil edirdilər 114 . Beləliklə, tarixdə heç vaxt Qafqazda dövlət qurumuna malik olmayan ermənilər Qafqazın Rusiya imperiyasına qatılmasında özləri üçün yeni perspektivlər görürdülər. Cənubi Qafqazın avtoxton əhalisi — azərbaycanlılar və gürcülərin rus işğalına münasibəti eyni deyildi. Gürcülər hələ XVIII əsrin sonlarından Rusiyanın tərkibinə qatılmaq arzusundaydılar və bunun bariz nümunəsi kimi 1783-cü ilin Georgiyevsk traktatının müddəalarını göstərə bilərik. Gürcüstan Rusiyanın tərkibinə qatılmaqla ictimai-siyasi həyatını normaya salmaq üçün sabitlik əldə etdi. Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, çar hökumətinin pravoslav gürcü əhalisinə münasibətində, Gürcüstana aid apardığı daxili siyasətində ögey yanaşma müşahidə olunmurdu. Azərbaycanlılar, Qafqazda dominant xalq kimi rus işğalından daha çox ziyan çəkdilər: ayrı-ayrı türk xanlıqlarının simasında Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu və Azərbaycan xalqının tarixində ən faciəli hadisə baş verdi - ölkə, xalq çar Rusiyası və İran tərəfindən iki hissəyə parçalandı. İşğal zamanı rus ordusuna göstərilən müqavimət və çoxsaylı xalq üsyanları onu göstərirdi ki, Azərbaycan xalqı rus işğalı ilə, müstəqilliyinin itirilməsi ilə barışmaq niyyətində deyildi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|