Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
35 başladılar və öz emissarlarını, ilk növbədə Qafqaza göndərdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Bazel missionerlərinin nəşr fəaliyyətinə birbaşa Daxili İşlər Nazirliyi nəzarət edirdi. 1821-ci ilin oktyabrında tərkibi 5 nəfərdən ibarət missioner nümayəndələri Qafqaza yola düşdülər. Onların hamısı milliyyətcə alman idi və Bazel yevangelist cəmiyyətinin «cəmiyyətin ərazilərində» məskunlaşmaq tapşırığını yerinə yetirirdilər. «Cəmiyyətin əraziləri» dedikdə, missionerlər Xəzər və Qara dəniz arası əraziləri, yəni Qafqazı nəzərdə tuturdular 90 . 1825—1826-cı illərdə bütün şotland missionerləri koloniyanı tərk etdilər. Bunun bir neçə səbəbi vardı. Əvvəla, dağlı xalqları arasında aparılan missionerlik fəaliyyəti nəticəsiz qaldı. 20 ildən artıq bir dövr ərzində heç bir müsəlmanı və yaxud yəhudini xristianlığa döndərməyə nail ola bilmədilər. Əksinə, protestantizm ideyaları Şimali Qafqazın provoslav əhalisi arasında yayılmağa başladı ki, bu da Qafqazda mülki və hərbi hakimiyyət funksiyalarını yerinə yetirən, general A.P.Yermolovun reformatorlar cərəyanına münasibətinin dəyişməsinə səbəb oldu. Generalın fikrincə, Qafqazda yalnız provoslav dini təbliğ edilməli və pravoslav kilsəsi hakim mövqeyə malik olmalı idi. 91 Edinburq missioner cəmiyyəti Şotland koloniyasının əmələ gəlməsinə, inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə maddi vəsait sərf etmişdi və koloniyanı asanlıqla əldən vermək niyyətində deyildi. Koloniya icmasının qərarı ilə rəsmi hökumət dairələrinə müraciət edildi və bu müraciətdə Şotland koloniyasının bütün əmlakının Bazel missioner cəmiyyətinə verilməsi xahiş olunurdu. Rəsmi dövlət orqanlarına göndərilən çoxsaylı xahişnamələrdən sonra 1828-ci ilin dekabrında çar I Nikolayın fərmanı ilə Bazel missionerlərinə Kavminvodda məskunlaşmağa icazə verildi. Fərmanda, həmçinin bu məsələnin Şotland koloniyasında yaşayan alman kolonistləri ilə də razılaşdırılması mütləq şərt kimi göstərilirdi 92 . Şotland koloniyası ilə yanaşı, sonralar daha iki koloniya—Novo-Nikolayevsk və Konstantinovsk koloniyaları yarandı. Bu yeni koloniyaların yaranma tarixi haqqında da tədqiqatçılar arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Yuxarıda adı çəkilən tarixçilər Y.Veydenbaum və İ.Apuxtinin nəticələri tamamilə bir-birinə ziddiyyət təşkil edir. Y.Veydenbaum hesab edir ki, Konstantinovsk koloniyasını Saratov quberniyasından gələn köçkünlər yaratmışlar. Onun fikrincə, Saratov kolonistləri əvvəlcə Şotland koloniyasında yerləşmiş, sonralar Svyatoy Krest şəhərinə köçmüş və nəhayət, Lisaya Qora yaxınlığında, Kavminvodda məskunlaşmışlar 93 . İ.Apuxtin isə hesab edir ki, Konstantinosk koloniyası 1819-cu ildə Şotland koloniyasının torpaqlarında yaradılmışdır 94 . Stavropol diyarının arxivlərində saxlanılan sənədlərə müraciətən deyə bilərik ki, Novo-Nikolayevsk və Konstantinovsk koloniyaları XIX əsrin 30-40-cı illərində yaranmışlar 95 . Arxiv materiallarına əsaslanaraq bu iki koloniyanın yarandığı tarixləri dəqiqliyi ilə deyə bilərik: Novo-Nikolayevsk koloniyası — 1835-ci, Konstantinovsk koloniyası — 1837-ci ildə yaradılmışdır 96 . Tədqiqatçıların göstərdiyi tarixlə arxiv sənədlərində göstərilən tarixlər arasında böyük zaman fərqinin olmasını onunla izah etmək olar 36 ki, bəzən koloniyanın faktiki yaranmasından onun rəsmi olaraq koloniya statusu almasına qədər uzun dövr keçirdi və bəzən bu illərlə yox, on illərlə ölçülürdü. Arxiv sənədlərinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, Şotland koloniyası yeni yaranmış Novo-Nikolayevsk və Konstantinovsk koloniyaları üçün «ana koloniya» rolunu oynamışdı. Məlumdur ki, 1802-ci ildə Kavminvodda məskunlaşan şotland mənşəli kolonistlərə çar I Aleksandrın 25 dekabr 1806-cı il tarixdə imzaladığı xüsusi fərmanla geniş imtiyazlar verilmişdir. Bu sənədin müddəalarının birində deyilirdi ki, fərman verildiyi tarixdən sonra bu koloniyada məskunlaşan hər kəs göstərilən imtiyazlardan istifadə etmək hüququna malikdir. Bu müddəaya əsasən, sonradan Şotland koloniyasında məskunlaşan Saratov almanları da dini etiqad azadlığı və 30 il ərzində bütün vergilərdən, müxtəlif mükəlləfiyyətlərdən azad olma hüququ əldə etdilər 97 . Şotland koloniyası ətrafında yaranan və tarixi ədəbiyyatda «qız koloniyalar»ı adlandırılan Novo-Nikolayevsk və Konstantinovsk koloniyaları cəmi 5 il müddətinə vergilərdən azad edilmişdilər. Bu müddət keçdikdən sonra kolonistlərin dövlət kəndliləri ilə hüquqları eyniləşdi və onlar yalnız rekrut mükəlləfiyyətindən azad olunurdular. Dövlət torpaqlarında məskunlaşan kolonistlərin torpaqdan istifadə hüququ nəsildən-nəslə ötürülə bilərdi. Torpaq sahəsinin özününküləşdirilməsi, icarəyə verilməsi qadağan olunmuşdu. Koloniyalara ayrılan torpaq sahəsinin miqdarı torpaq fondunun vəziyyətindən və əhalinin sıxlığından asılı idi. Məsələn, Şotland koloniyasına əvvəlcə 7000 des. torpaq sahəsi ayrılmışdı. Lakin sonralar, onun yaxınlığında yeni koloniyaların yaranması ilə əlaqədar bu koloniyanın ixtiyarında cəmi 2500 des. torpaq sahəsi saxlanıldı 98 . XIX əsrin ortalarında torpaqların yenidən bölüşdürülməsi zamanı Şotland koloniyasına kəsiklərin hesabına əlavə torpaq sahələri verildi və onun torpaq fondu 3534 des. təşkil edirdi. Yeni yaradılmış Konstantinovsk koloniyasına 3180 des., 99 Novo-Nikolayevsk koloniyasına isə 3143 des. torpaq sahəsi ayrılmışdı, 100 II Yekaterina dövrü qəbul edilmiş qanunvericiliyə əməl edərək, hökumət dairələri Svyatoy Krest və Şotland koloniyasında məskunlaşan hər alman ailəsinə 60 des. torpaq ayırmışdı 101 . Novo- Nikolayevsk və Konstantinovsk koloniyalarında torpaq sahələrinin genişliyinə görə adambaşına hər kolonistə 30 des. torpaq ayrılması nəzərdə tutulurdu, ancaq koloniyalarda əhalinin sıxlığı səbəbindən hər ailəyə 60 des. torpaq verilməsi qərara alındı. XIX əsrin ortalarında Volqaboyunda yaranmış sosial problemlərdən ən vacibi torpaq problemi idi. 1844-cü ildə Qafqaz vilayətinin Kizlyar-Mozdok dairəsində 180 alman ailəsi məskunlaşdı və onlar burada Kanovo (Kanı) koloniyasının əsasını qoydular. Qafqaz Dövlət Əmlak palatasının 1844-cü ilə aid hesabatında bu koloniyanın adı çəkilsə də, burada yaşayan əhalinin sayı göstərilmir və qeyd olunur ki koloniyanın hüquqi cəhətdən sənədləşdirilməsi tam başa çatmadığından kolonistlərin ümumi sayını göstərmək mümkün deyildir. Sənəddən görünür ki, Qafqaz Dövlət Əmlak palatası bir neçə il Saratov əcnəbi kolonistlərə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|