Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

33 
 
səbəblər bunlardan ibarət  idi.  XIX  əsrin əvvəllərində  Cənubi Qafqazda  baş verən 
geosiyasi  dəyişikliklər  bütün  Qafqaz  regionunda,  xüsusən  də  Şimali  Qafqazın 
düzənlik rayonlarında məskunlaşma proseslərinin sürətlənməsinə münbit hüquqi və 
siyasi şərait yaratdı 
 
1.2. ALMANLARIN QAFQAZA KÖÇMƏSĠNĠN 
SƏBƏBLƏRĠ, BAġLANĞICI VƏ ƏSAS ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ 
 
Şimali  Qafqazda  yaranan  ilk  əcnəbi  koloniyanın  əsasını  şotlandlar 
qoymuşlar.  1802-ci  ildə  indiki  Pyatiqorsk  şəhəri  yaxınlığında  Edinburq 
missionerlər cəmiyyətinin üzvləri Karras (Şotland) koloniyasını yaratdılar və 1803-
1805-ci illərdə missionerlərə daha 21 şotland mənşəli kolonist qoşuldu.
81
 Sonralar 
1809,  1810,  1813-cü  illərdə  Karras  koloniyasına  Volqaboyu  bölgəsindən  alman 
kolonistləri  köçmüşdülər.  Volqaboyu  almanlarının  Karrasda  nə  vaxt 
məskunlaşması  və  Volqaboyunun  hansı  koloniyalarından  gəlmələri  məsələsi 
Şimali  Qafqazın  etnik  tarixini  araşdıran  tədqiqatçılar  arasında  qızğın  mübahisə 
obyekti olmuş, bu barədə bir-birinə zidd fikirlər söylənilmişdir. 
Məsələn,  XIX  əsrin  II  yarısında  yaşamış  və  Qafqaz  almanlarının  tarixini 
tədqiq  etmiş  alim  Y.Veydenbaum  «Pyatiqorsk  ətrafında  yaranan  Şotland 
koloniyasının  tarixinə  dair»  adlı  məqaləsində  Volqaboyunun  Sarepta  və 
Sevastyanovka  koloniyalarında  yaşayan  alman  kolonistlərinin  özbaşına,  kortəbii 
şəkildə  Şimali  Qafqaza  köçmələri  haqqında  məlumat  verilir.  Müəllifin  fikrincə, 
kolonistlər  Karrasda  məskunlaşaraq  koloniyaya  verilən  imtiyazlardan  istifadə 
etmək məqsədləri güdürdülər və çoxsaylı Volqaboyu almanlarından yalnız bir neçə 
ailə  koloniya  cəmiyyətinə  qəbul  olundu.  Qalanların  bir  hissəsi  özbaşına  Svyatoy 
Krest  (indiki  Budyonovsk)  şəhərində  məskunlaşdı,  başqa  bir  hissəsi  isə  Saratov 
quberniyasına  qayıtdılar.
82
  Stavropolda  tanınmış  ölkəşünas-tədqiqatçı  İ.Apuxtin 
XX əsrin əvvəllərində nəşr etdirdiyi «Karras koloniyası, onun keçmişi və bu günü» 
adlı  əsərində  qeyd  edir  ki,  bu  koloniyada  məskunlaşan  kolonistlər  Vürtemberq 
krallığından  gələnlərdir.  Rusiyada  əvvəlcə  Saratov  quberniyasının  Sarepta 
koloniyasında  məskunlaşan  almanlar,  sonralar  şotland  mənşəli  missionerlərin 
dəvəti  ilə  Kavminvoda  köçmüşlər.
83
  Qafqaz  almanlarının  tarixinin  müasir 
tədqiqatçılarından olan S.A.Çekmenyevin fikrincə, alman kolonistləri 1809-cu ildə 
Karrasa  Saratov  quberniyasından  və  Gürcüstandan  köçmüşlər.
84
  Tədqiqatçı  alim 
S.A.Çekmenyevin  irəli  sürdüyü  bu  fikir  arxiv  materialları  ilə  təsdiqini 
tapmamışdır.  Belə  ki,  çoxsaylı  arxiv  sənədlərinə  əsasən,  almanların  Cənubi 
Qafqazda  məskunlaşmasının  başlanğıcı  1817-ci  ilə  təsadüf  edir.  Nəzərə  alsaq  ki, 
Cənubi  Qafqaza  köçən  pietistlər  burada  dünyanın  sonunu  qarşılamaq 
niyyətindəydilər və onların dini təliminə görə İsa peyğəmbərin ikinci gəlişi 1836-cı 
ildə baş verməliydi,
85 
bu vaxta qədər onların Cənubi Qafqaz hüdudlarından kənara 
köçməsi  fikri  inandırıcı  görünmür.  Gürcüstanda  yaşayan  almanlardan  kiminsə 

---

34 
 
Karras  koloniyasına  köçməsi  yalnız  XIX  əsrin  ortaları  və  yaxud  II  yarısında  baş 
vermişdi. 
Karras koloniyasının yaranma tarixi və əhalisinin etnik tərkibi məsələsində 
həqiqətə daha yaxın mövqe tədqiqatçı E.Y.Aqoyevaya məxsusdur. Onun fikrincə, 
Karras  koloniyasının  əsasını  Şotlandiyadan  gəlmiş  missionerlər  qoymuşlar  və  bu 
baxımdan  koloniya  «ana  koloniya»  adlandırıla  bilər.
86
  Koloniyaya  verilən  bu 
xarakteristika  ilə  razılaşmaq  olar,  belə  ki,  almanlar  Karrasa  sonralar,  daxili 
məskunlaşma  prosesi  nəticəsində  köçmüşlər.  Deyilənlər  müxtəlif  arxiv  mənbələri 
ilə öz təsdiqini tapmışdır. Məsələn, «Qafqaz arxeoqrafiya komissiyasının topladığı 
aktlar»ın  beşinci  cildində  Karras  koloniyasının  starşinası  Aleksandr  Patersonun 
məktubu  dərc  edilmişdir.  Bu  məktubda  Saratov  almanlarının  icazəsiz  olaraq 
koloniyaya  gəlməsi  və  şotlandların  onlara  xoş  münasibəti  haqqında  məlumat 
verilir,  yuxarı  hakimiyyət  orqanlarından  Saratov  kolonistlərinin  bir  hissəsinin 
Karrasda  məskunlaşmasına  icazə  verilməsi  xahiş  edilir.
87
  Ehtimal  etmək  olar  ki, 
şotlandlarla  məskunlaşan  almanlar  dini  nöqteyi-nəzərdən  onlara  yaxın  olan 
reformatorlar cərəyanına aid olmuşlar və şotlandlarla birlikdə missionerlik etməyə 
razılıq vermişlər. Mənbələrdən aydın olur ki, alman reformatorlarının şotlandlarla 
birgə  fəaliyyəti  uzun  çəkməmiş,  dağlı  xalqları  ilə  Rusiya  arasında  hərbi 
toqquşmaların  intensivləşməsindən  sonra,  1809-1811-ci  illərdə  onlar  şotland 
koloniyasını  tərk  etməyə  məcbur  olmuşlar.
88
  Alman  reformatorlarının  şotland 
koloniyasını  tərk  etməsinə  səbəb  onlarla  şotland  missionerləri  arasında  dini 
zəmində  yaranan  münaqişə  olmuşdur.  Müəyyən  dərəcədə  almanların  koloniyanı 
tərk etməsi onların daha çox təsərrüfat fəaliyyətinə üstünlük vermələri ilə bağlı idi. 
Nazirlər  Kabinetinə  bu  fakt  haqqında  məlumat  29  sentyabr  1817-ci  il  tarixdə 
çatdırılmışdır və hökumətin icazəsi ilə Karrası tərk etmiş alman ailələrinin Svyatoy 
Krest şəhərində məskunlaşması rəsmiləşdirilmişdir. Qeyd etməliyik ki, almanların 
şəhərlərdə  məskunlaşması  ümumi  qaydalar  əsasında  həyata  keçirilirdi.  Lakin 
Nazirlər Kabineti Svyatoy Krestdə  məskunlaşan almanları «kolonist» statusundan 
məhrum etmədi, hər ailəyə 60 des. torpaq sahəsinin verilməsi haqqında qərar qəbul 
etdi.  Rekrut  mükəlləfiyyətini  çıxmaq  şərti  ilə  kolonist  ailələri  yerli  kəndlilərlə 
birlikdə  bütün  vergiləri  ödəməli  və  mükəlləfiyyətləri  yerinə  yetirməli  idilər. 
Şotland  koloniyasında  qalan  almanlara  sonralar  Saratov  quberniyasından  gələn 
yeni kolonistlər əlavə edildilər
89
. General Yermolovun etirazlarına baxmayaraq, çar 
hökumət dairələri Rusiyada fəaliyyət göstərən xristian missionerlərə hər vasitə ilə 
yardım  edirdi.  Hətta  1820-ci  ildə  Rusiya  mərkəzi  hakimiyyət  orqanları  ölkədə 
başqa bir missioner təşkilatının İsveçrə Bazel cəmiyyətinin fəaliyyətinə rəsmi icazə 
verdi.  İlk  öncə  Sankt-Peterburqa  gələn  missionerlərin  əsas  məqsədi  imperiyanın 
müsəlman,  yəhudi,  bütpərəst  əhalisi,  həmçinin  ənənəvi  protestantizmin 
doğmalarını  inkar  edən  protestant  sektaları  arasında  yevangelizm  təlimini 
yaymaqdan  ibarət  idi.  Daxili  İşlər  Nazirliyində  öz  məktəblərini  açmaq,  dini 
ədəbiyyat  çap  etmək,  nəşriyyat  yaratmaq  hüquqları  alan  missionerlər  fəal  işə 

---