Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

25 
 
məskunlaşmaq»  vəd  edilirdisə,  artıq  «Əcnəbilərə  qəyyumluq  Dəftərxanasının 
yaradılması haqqında» fərmanda kolonistlərin məskunlaşması üçün nəzərdə tutulan 
konkret  ərazilər  göstərilirdi.  Bu  sənədə  görə  mühacirlərin  Sibir,  Orenburq  və 
Voronej  quberniyalarında,  həmçinin  Saratov  ətrafı  ərazilərdə  məskunlaşdırılması 
məqsədəuyğun  sayılırdı
51
.  Bundan  savayı,  Manifestdə  mühacirlərə  məşğuliyyət 
azadlığı  «onlara  sexlər  yaratmaq,  şəhərdə  meşşan  kimi  məskunlaşmaq  və  yaxud 
boş  və  yararlı»  torpaqlarda  yerləşərək  koloniyalar  yaratmaq  kimi  azadlıqlar  elan 
olunsa  da
52
,  peşəsindən,  təhsilindən  asılı  olmayaraq,  çar  hökuməti  əcnəbi 
mühacirləri koloniyalarda məskunlaşdıraraq əkinçiliyə istiqamətləndirirdi. 
Manifestə  görə  əcnəbi  mühacirlərə  hökumət  tərəfindən  geniş  maliyyə 
dəstəyi  vəd  edilmişdi  və  əcnəbilərin  yerləşməsi  üçün  «heç  bir  faizsiz  lazımi 
miqdarda pul vəsaitinin ayrılması» nəzərdə tutulurdu.
53
 Ancaq məskunlaşmanın ilk 
illərindən  çar  hökuməti  kolonistlərdən  çəkilən  xərclərin  qaytarılmasını  tələb 
etməyə  başladı  və  borcların  qaytarılması  məsələsi  kolonistlərlə  hökumət  arasında 
münasibətlərin soyuqlaşmasına səbəb oldu. 
Kolonistləri maraqlandıran əsas məsələyə—torpaq məsələsinə gəldikdə çar 
hökuməti  vəd  edilənlərə  tam  əməl  etmədi:  Manifestdə  deyilirdi  ki,  əcnəbilər 
koloniya  yaradaraq  məskunlaşarsa,  «onlara  ailəsinin  sayından  asılı  olaraq,  lazımi 
miqdarda torpaq sahəsi və sair yerlər veriləcəkdir»
54
. 19 mart 1764-cü il fərmanı ilə 
hər  kolonist  ailəsinə  30  desyatin  torpaq  ayrılması  qərara  alındı.
55
  Ancaq  bütün 
torpaq  fondu  ayrı-ayrı  mülkədarlara  satıldığından  kolonistlər  Volqaboyunda 
mülkədar  torpaqlarında  yerləşdirildilər  və  mülkədarlardan  həm  iqtisadi,  həm  də 
hüquqi asılılığa düşdülər. Torpaqlar bütöv icmaya verilirdi, icma üzvləri torpağı öz 
aralarında  bölürdülər  və  2-3  ildən  sonra  torpaqların  yeni  bölgüsü  keçirilirdi. 
Əcnəbi  kolonist  heç  cür  öz  torpaq  sahəsinin  tam  sahibinə  çevrilə  bilmirdi. 
Beləliklə, deyə bilərik ki, Volqaboyunda alman məskunlaşması feodal quruluşunun 
xüsusiyyətlərinə malik olmuşdu. 
Görürük  ki,  22  iyul  1763-cü  il  Manifestinin  əsas  müddəaları  siyasi 
bəyanatdan  savayı bir şey olmadı.  Bəzi müddəaların  yerinə  yetirilməməsi onların 
reallaşma mexanizminin olmaması ilə izah olunursa, bəzilərinin həyata keçirilməsi 
Rusiyanın dövlət maraqlarına cavab vermirdi. Bütün bu reallıq Avropa sakinlərinə 
aydın  oldu  və  məskunlaşmanın  templəri  əhəmiyyətli  dərəcədə  aşağı  düşdü. 
Məskunlaşma prosesinin tempinin aşağı düşməsi,  həmçinin xarici siyasət amilləri 
ilə bağlı idi. 
Məlumdur  ki,  XVIII  əsrin  ortalarından  rumınların,  macarların,  slavyan 
xalqlarının çoxluq təşkil etdiyi Avstriyanın daxili siyasət məsələlərindən ən aktualı 
ölkədə  alman  əhalisinin  sayının  artırılması  idi.  Bu  məqsədlə  Bukovina,  Qaltsiya, 
Banat,  Transilvaniya  ərazilərinə  Alman  dövlətlərindən  alman  əhalisi  köçürülürdü. 
22  iyul  1763-cü  il  Manifestindən  sonra  alman  mühacirlərinin  daha  çox  Rusiyaya 
meyil  etməsi  Avstriyanın  dövlət  maraqlarına  təhlükə  yaradırdı  və  bu  prosesin 
qarşısını almaq məqsədilə 1768-ci il 7 iyul tarixində imperator II İosif Avstriyadan 

---

26 
 
əhalinin  emiqrasiyasını  və  xarici  ölkə  agentlərinin  fəaliyyətini  qadağan  edən 
fərman  imzaladı.  Alman  torpaqlarında  rus  agentləri  müvəqqəti  olaraq 
fəaliyyətlərini dayandırdılar
56
. 
XVIII  əsrin  60-70-ci  illərində  əcnəbilərin  məskunlaşma  prosesinin 
zəifləməsinə  mənfi  təsir  göstərən  amil  kimi  1768—1774-cü  illərin  rus-türk 
müharibəsini  və  1773—1775-ci  illərin  Y.Puqaçovun  rəhbərliyi  ilə  baş  vermiş 
Kəndli  müharibəsini  göstərmək  olar.  Kəndli  müharibəsinin  cərəyan  etdiyi 
regionlardan  biri  də  almanların  kütləvi  məskunlaşdığı  Volqaboyu  idi.  Bütün 
Volqaboyu xalqları kimi, almanları da üsyana  çağıran   Y.Puqaçov kolonistlərdən 
rədd  cavabı  aldıqdan  sonra  alman  koloniyalarına  basqınlar  etdi,  «bir  çox 
kolonistlər  məhv  edildi,  əsir  götürüldü  və  çoxları  soyğunçuluğa  məruz  qaldılar». 
Y.Puqaçov  üsyanı  Volqadakı  alman  koloniyalarına  böyük  ziyan  vurdu.  1782-ci 
ildə  keçirilən  IV  reviziyanın  nəticələrinə  görə  1774-cü  illə  müqayisədə  Saratov 
quberniyasında  alman  kolonistlərinin  sayı  3,8  min  azalmış  və  28,2  min  təşkil 
etmişdi.
57
  Bütövlükdə  çar  hökumətinin  məskunlaşdırma  siyasəti  müəyyən  müsbət 
nəticə  versə  də,  bu  Rusiya  imperiyasının  real  imkanlarından  və  tələbatından  hələ 
uzaq idi. Deyilənlərin təsirini artırmaq üçün belə bir fakt göstərmək yerinə düşərdi 
ki,  10 il ərzində,  yəni 1766-1776-cı  illərdə  Alman dövlətlərindən  xaricə  200  min 
əhali  köçmüşdür  ki,  onların  yalnız  15%-i  Rusiyanı  seçmiş,  böyük  əksəriyyəti 
əvvəlki  illərdə  olduğu  kimi,  Şimali  Amerikaya  emiqrasiya  etmişdir
58
.  1770-ci 
illərin ortalarından Rusiyada almanların məskunlaşmasının yeni mərhələsi başlayır 
və  bu  proses  cənub  istiqamətində  daha  intensiv  gedirdi.  1774-cü  ilin  Kiçik 
Qaynarca  sülhündən  sonra  Qara  dənizin  bütün  şimal  sahilləri  Rusiyanın  tərkibinə 
qatıldı. 1783-cü ildə Türkiyənin son forpostu və Qızıl Ordanın relikti Krım xanlığı 
da  Rusiyanın  təbəəliyini  qəbul  etdi.  Yeni  ərazilərin  birləşməsi  ilə  Rusiyanın 
Dunaydan  Kubana  qədər  dəniz  sərhəd  zolağı  yarandı.  Cənubdakı  strateji 
sərhədyanı  əraziləri  tez  bir  zamanda  məskunlaşdırmağın  zəruriliyini  nəzərə  alan 
çar  hökuməti  hələ  1764-cü  ilin  iyulunda  «Novorossiya  quberniyasındakı  dövlət 
torpaqlarının  məskunlaşma  məqsədilə  paylanması  planı»  adlı  sənəd  qəbul 
etmişdi.
59
  Novorossiya  qubernatoru  A.P.Melqunov,  N.İ.  və  P.İ.Panin  qardaşları 
tərəfindən hazırlanan bu sənəd Novorossiya və Azov quberniyalarına şamil edilirdi 
və uzun müddət bu quberniyalarda torpaqların paylanması siyasətinin, kolonistlərin 
statusu və məişəti ilə bağlı qaydaları təyin etmişdi. 
«Plana»    görə  adı  çəkilən  quberniyalarda  torpaq  fondu  26  des.  (meşəli 
torpaqlarda) və 30 des. (meşəsiz torpaqlarda) ölçüdə sahələrə bölünmüşdü. Sənədə 
görə «kolonist kimi məskunlaşmağa razı olan hər cür statuslu insan torpağa varislik 
hüququ əldə edirdi».
60
 
«Üstünlüklər  haqqında» bölmədə  təntənəli  şəkildə  elan olunurdu  ki,  kimin 
haradan gəlməsindən asılı olmayaraq, hər bir kolonist  «köhnə  rus təbəələri» kimi 
bütün  hüquqlardan  istifadə  edəcəkdir  və  torpağın  mənimsənilməsi  dərəcəsindən 

---