Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

63 
 
kolonistlərinə  xüsusi  missiya  —  «kulturtregerlik»  missiyası  ayrılmışdı.  Onlar 
məskən saldıqları ərazilərdə həm yerli xalqlar, həm də gəlmə mühacirlər arasında 
yeni  təsərrüfatçılıq  vərdişləri  yaymalı,  Avropa  mədəniyyətinə  uyğun  insanların 
yetişməsinə öz töhfələrini verməli idilər. 
 
1.3.   QAFQAZ ALMAN KOLONĠYALARININ  
SOSĠAL-ĠQTĠSADĠ HƏYATININ TƏġƏKKÜLÜ 
 
XVIII 
əsrin sonu — XIX əsrin I yarısında Rusiya imperiyasının sosial-
iqtisadi  həyatı  feodal  quruluşunun  dağılması  və  eyni  zamanda  yeni  —  kapitalist 
münasibətlərinin  formalaşması  ilə  səciyyələnirdi.  Kapitalizmin  təşəkkülü  və 
inkişafı üçün zəruri olan ən vacib şərtlərdən biri azad işçi qüvvəsinin olması idi və 
təhkimçilik  qaydalarının  hökm  sürdüyü  Rusiyada  bu  problem  daha  qabarıq  hiss 
olunurdu.  Çar  hökuməti  mütləqiyyətin  siyasi  və  iqtisadi  dayaqlarını  təmin  edən 
feodal-təhkimçilik  qaydalarının  ləğvinə  yönəlmiş  hər  hansı  bir  addım  atmaqdan 
çəkinir,  bununla  da  yeni,  tərəqqipərvər  burjua  münasibətlərinin  formalaşmasına 
əngəllər  yaradırdı.  Mütləqiyyət  Rusiyada  mövcud  olan  siyasi  və  iqtisadi 
münasibətlər  sisteminə  xələl  gətirmədən  yaranmış  problemi  həll  etməyə  çalışırdı 
və  bu  məqsədə  çatmaqda  əcnəbi  kolonistlərin  ölkəyə  cəlb  edilməsi,  onların 
köməyi  ilə  azad  işçi  qüvvəsinə  olan  tələbatın  ödənilməsi  və  yeni  iqtisadi 
münasibətlərin inkişaf etdirilməsinə böyük ümidlər bəsləyirdi. 
Rusiya  imperiyası  siyasi  stabillik  və  iqtisadi  potensial  cəhətdən  əcnəbi,  o 
cümlədən  alman  mühacirləri  üçün  əlverişli,  cəlbedici  ölkə  idi.  Geniş, 
mənimsənilməmiş  torpaq  sahələri,  hələ  tədqiq  olunmamış  təbii  sərvətləri,  yeni 
texnologiya  və  yüksəkixtisaslı  kadrlara  ehtiyacı  olan  sənaye  sahələri  —  bütün 
bunlar əcnəbi  ustalara, ticarət adamlarına, əkinçilərə  əhəmiyyətli iqtisadi  mənfəət 
vəd edirdi. Bu baxımdan Qafqaz regionu istisna təşkil etmirdi. 
XIX  əsrin  I  yarısında  Qafqaz  almanlarının  iqtisadi  həyatının  təşəkkülü 
Qafqaz  regionunun  iqtisadi  və  siyasi  həyatında  baş  verən  hadisələrlə  sıx  əlaqəli 
olmuşdur.  Hələ  Qafqaz  Rusiya  tərəfindən  işğal  edilməmişdən  öncə  bu  regionun 
təbii  sərvətlərinin  ələ  keçirilməsi  və  istismar  olunması,  ümumiyyətlə,  Qafqazın 
Rusiya  sənayesi  üçün  xammal  bazasına  çevrilməsi  kimi  ideyalar  irəli  sürülmüş, 
hətta bu istiqamətdə praktiki addımlar atılmışdı.
165
 
XIX  əsrin  20-ci  illərində  Cənubi  Qafqazın  işğalının  başa  çatması  ilə 
Qafqazda nisbi siyasi stabillik yarandı. Dağıstanın dağlıq ərazilərini çıxmaq şərtilə 
Şimali və  Cənubi Qafqazda iqtisadi yüksəliş üçün münbit şərait yarandı. Şovinist 
rus  hərbçilərindən  fərqli  olaraq,  Rusiyanın  işgüzar  dairələrində  Qafqazın  inkişafı 
perspektivləri  haqqında  mütərəqqi  fikirlər  irəli  sürülürdü.  Tanınmış  publisist 
N.S.Mordvinov, yazıçı və Rusiyanın İrandakı gələcək səfiri A.S.Qriboyedov, Tiflis 
mülki  qubernatoru  P.D.Zavileyski  Qafqazın  iqtisadi  inkişafına  dair  konkret 
təkliflərlə  çıxış  edir,  Qafqazın  silah  gücünə  fəth  edilməsinə  nisbətən  onun 

---

64 
 
Rusiyanın iqtisadi həyat orbitinə cəlb edilməsinin, siyasətdə ağırlıq mərkəzinin bu 
diyarın iqtisadi istilasına keçirilməsinin strateji əhəmiyyətini vurğulayırdılar.
166
 
A.S.Qriboyedov  və  P.D.Zavileyski  1828-ci  ilin  sentyabrında  Rusiya 
Zaqafqaziya  ticarət  kampaniyasının  layihəsini  hazırladılar.
167
  Bu  layihənin 
ideyasının  mahiyyəti  ondan  ibarət  idi  ki,  Cənubi  Qafqazda  emal  tipli  fabrik  və 
zavodlar  şəbəkəsi  yaradılmalı  və  paralel  olaraq  üzümçülük,  şərabçılıq,  ipəkçilik, 
tütünçülük  və  sair  strateji  təsərrüfat  sahələri  inkişaf  etdirilməli  idi.  İşçi  qüvvəsi 
kimi 
kampaniyanın 
təsərrüfatlarında  təhkimçilikdən  azad  edilmiş  rus 
kəndlilərindən istifadə edilməsi nəzərdə tutulurdu. Başda Qafqazın baş komandanı 
baron Q.V.Rozen olmaqla rəsmi dairələr bu proyektə düşməncəsinə yanaşdılar.
168
 
Beləliklə, XIX əsrin 20-ci illərində çar hökumətinin Qafqaza qarşı apardığı 
iqtisadi  siyasətin  əsas  istiqamətləri  müəyyənləşdi:  əsas  məqsəd  Qafqazı 
«Rusiyadan  manufaktura  məmulatları  alan»  və  Rusiya  «fabrikləri  üçün  xammal 
verəcək  müstəmləkəyə»  çevirməkdən  ibarət  idi.  Bu  siyasət  sonralar  Qafqazdakı 
iqtisadi  dəyişikliklərin,  o  cümlədən  çoxsaylı  alman-kolonist  təsərrüfatlarının 
inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qeyd etdiyimiz kimi, alman kolonistlərini 
Rusiyada,  o  cümlədən  Qafqazda  yerləşdirməklə  çar  hökuməti  onların  vasitəsilə 
sənətkarlığın, ticarətin, ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafına nail olmaq,
 
kolonistlərin  simasında  xüsusi  mülkiyyətçi  təbəqəsini  formalaşdırmaq,  yeni 
təsərrüfatçılıq  metodlarını  tətbiq  etməklə  cəmiyyətə  Avropa  mədəniyyətini 
aşılamaqdan  ibarət  idi.  Hələ  12  dekabr  1801-ci  il  tarixində  çar  I  Aleksandrın 
imzaladığı fərmana görə dövlət kəndlilərinə, o cümlədən əcnəbi kolonistlərə xüsusi 
mülkiyyətə  torpaq  sahəsi  almaq  üçün  geniş  imkanlar  açıldı.
169
  Çarın  20  fevral 
1803-cü il tarixində imzaladığı «Azad əkinçilər haqqında» fərmanı da kəndlilər və 
kolonistlər arasında xüsusi mülkiyyətçilərin formalaşmasına xidmət edirdi.
170
 
Çar  hökumətinin  siyasəti  əcnəbi  kolonistlərin  dövlət  torpaqlarında 
yerləşdirilməsinə  yönəlmişdi  ki,  onlar  iqtisadi,  hüquqi,  şəxsi  cəhətdən  daha  çox 
sərbəst  olsunlar,  mülkədarlardan  asılı  vəziyyətə  düşməsinlər.  Ancaq  Rusiyaya 
axışan kolonist kütlələrinin sayının artması dövlət torpaq fondunda defisit yaratdı 
və yeni köçmüş mühacirlərin torpaqla təmin olunması məqsədilə 25 avqust 1817-ci 
il  tarixdə  I  Aleksandr  «Əcnəbi  kolonistlərin  xüsusi  mülkiyyət  torpaqlarında 
yerləşdirilməsinə yardım haqqında» fərman imzaladı.
171
 
Bu fərmana görə II Yekaterina tərəfindən əcnəbi kolonistlərə verilən bütün 
hüquqlar və imtiyazlar bir daha təsdiq olundu. 
Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Qafqazda məskunlaşan kolonistlər Rusiyanın 
cənub-Qara  dəniz  sahili  regionlarında  məskunlaşan  kolonistlərlə  müqayisədə  o 
qədər də geniş hüquqlara malik deyildilər. Məsələn, Novorossiyada 15 iyun 1764-
cü  il  fərmanına  əsasən,  hər  kolonist  ailəsinə  60  des.  torpaq  verilirdi.  Bundan 
savayı, hər koloniyanın ixtiyarında «ehtiyat sahələr» var idi ki, bu rezevr sahələrin 
hesabına gələcəkdə yaranacaq torpaq çatışmazlığı aradan qaldırılmalı idi.
172
 Ancaq 
nə  Şimali,  nə  də  Cənubi  Qafqazda  kolonistlərin  torpaqla  təminatı  məsələsində 

---