Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
147 idi. 66 Kapitalist münasibətlərinin inkişaf etdiyı bir şəraitdə Qafqaz almanları mürəkkəb bir vəziyyətdə qalmışdılar — iqtisadi fəaliyyət başqa xalqlara daha sıx inteqrasiya olmağı tələb edirdi, bu isə etnik eyniliyin itməsi», assimilyasiya olmaq təhlükəsi yaradırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, həm inteqrasiya, həm də etnik izolyasiya prosesləri almanlar üçün eyni dərəcədə təhlükə yaradırdı. Belə ki, etnik inteqrasiya assimilyasiyanı gücləndirdiyi halda, təcridolunma, özünəqapanma isə təsərrüfatın tənəzzülünə, ictimai və siyasi sahədə alman kolonistlərinin fəal mövqeyinin itirilməsinə gətirib çıxarırdı. Qafqaz almanlarının tarixinin təhlili göstərdi ki, öz konservativliyinə baxmayaraq, alman ailələri də Rusiya cəmiyyətində gedən proseslərdən kənarda qala bilmədi və ailə cəmiyyətin özəyi, bir hissəsi kimi yeni reallıqlara uyğunlaşmağa məcbur oldu. Bunun nəticəsidir ki, artıq XX əsrin əvvəllərində assimilyasiyaya uğramış almanların sayı nisbətən çoxalmışdı. Qeyd edək ki, assimilyasiya ali təhsilli almanlar arasında daha sürətlə gedirdi və məcburi xarakter daşımırdı: alman ziyalılarının müəyyən bir hissəsi üçün rus dili, rus mədəniyyəti onların peşə fəaliyyəti ilə bağlı idi. Alman gənclərinin milli ruhda tərbiyə olunmasında milli mühitdə istirahətin təşkil olunmasının böyük rolu vardı. Cəmiyyətlər, klublar, rəqs gecələri bu baxımdan çox əhəmiyyət kəsb edirdi. Mənbələrdən görünür ki, alman iş adamları özlərinə tərəfdaşları, əksər hallarda alman milliyyətinə aid şəxslərdən seçirdilər. Bu A.A.Velitsının qeyd etdiyi kimi, almanların «milli məhdudluğundan» irəli gəlmirdi. 67 Alman iş adamı burada daha çox biznesin maraqlarını üstün tuturdu. Belə ki, almanlar uşaqlıqdan dəqiqlik və səliqəlilik ruhunda tərbiyə olunur, onlarda əməyə əsl «lüteran münasibəti» formalaşdırılırdı ki, bu da «yüksək əmək mədəniyyəti», «özünə və tərəfdaşına cavabdehlik», «götürülən öhdəliyin mütləq yerinə yetirilməsi» kimi keyfiyyətlər nəzərdə tuturdu. Buna görə alman tərəfdaş seçəndə onda daha çox inam hissi yaradan öz soydaşına üstünlük verirdi. Maddi mədəniyyət sahəsində almanların milli koloriti qoruyub saxlamaq cəhdləri daha çox memarlıqda ifadə olunur. Məktəb, kirxa, yaşayış və inzibati binalar alman memarlıq ənənələrinə uyğun olaraq inşa edilirdi. Bu binaların proyektləri alman mənşəli arxitektorlar tərəfindən hazırlanırdı. 68 Alman kolonistləri çalışırdılar ki, gəncləri vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə etsinlər, övladları Rusiya üçün yararlı vətəndaş kimi formalaşsınlar. Bununla yanaşı, onlar milli dilin, mədəniyyətin, milli psixologiyanın qorunmasını da üstün tuturdular ki, bu keyfiyyətlərinə görə kolonistlər tez-tez rəsmi orqanların qınaq hədəfinə çevrilirdilər. Rusiya rəsmi orqanları hər hansı milli azlığa təhlükəli bir qüvvə kimi baxır, milli mədəniyyətin inkişafını rus həyat tərzinə, rus mədəniyyətinə nifrət kimi qələmə verirdilər. 148 Alman kolonistlərinin Qafqaz xalqları ilə birgə yaşayış təcrübəsi müasir dövrdə müəyyən elmi maraq doğurur. Almanların təcrübəsi göstərir ki, başqa bir etnik əhatədə yaşayan etnik qrup və yaxud xalq öz mədəniyyətinin və onu əhatə edən özgə mədəniyyətin əməkdaşlığı sərhədlərini ayırd etməlidir ki, özünü assimilyasiyadan qoruya bilsin. Qafqaz almanlarının yerli xalqlarla sosial-iqtisadi, siyasi, mədəni əməkdaşlığı onların leksikonunda yeni sözlərdən istifadə olunmasına gətirdi. Bu təbii bir proses idi, belə ki, dil cəmiyyətin yeni əşyaların, anlayışların, hadisələrin ifadə olunması üçün yeni sözlərə olan tələbatının ödənilməsinə xidmət edir. Şimali Qafqazda yaşayan alman kolonistlərinin leksikonunda rus dilindən keçmə bir çox sözlərə rast gəlinir. Bu sözlər, əsasən dövlət quruluşu, təhsil sistemi, iqtisadiyyatla bağlı idi. «Desyatine», «zemlyanka», «quartir», «ukaz», «zemstvo», «uryadnik», «sud», «versta», «pud», «rubl», «kopeyka», «vedro», «vodka», «papirosa», «xutor», «step», «tabak», «suchovey» və sair kimi rus sözləri daimi olaraq Qafqaz almanlarının leksikonunda özünə yer tutmuşdu. 69 Qeyd etdiyimiz kimi, Gürcüstandakı alman koloniyalarının yarıdan çoxu etnik azərbaycanlılar yaşayan bölgələrdə yaranmışdı. Həm Azərbaycanda, həm Gürcüstanda yaşayan alman kolonistlərinin lüğətində Azərbaycan dilindən keçmə sözlər əhəmiyyətli yer tutur. Məsələn, Yelenendorf və Annenfeld, Yekaterinenfeld koloniyasının sakinləri öz ilkin yaşayış yerlərini russayağı «zemlyanka» əvəzinə daha çox azərbaycanca «yurt» adlandırırdılar. 70 Almanlar yaşayış evlərinin arxitekturasına əlavə etdikləri balkonu da azərbaycanca «eyvan» adlandırırdılar. Sosial-iqtisadi həyatla bağlı «fayton», «usta», «kəhriz», «bazar», «karvan» və yaxud kulinariya ilə bağlı «lülə-kabab», «lavaş», «şişlik», «bozbaş», «dolma», «motal-pendir» və sair Azərbaycan sözləri gündəlik həyatda almanlar tərəfindən işlədilən sözlər idi. Almanların leksikonunda ara-sıra gürcü və sair Qafqaz xalqlarının dillərindən keçmə sözlərə də rast gəlinirdi. Ancaq başqa dillərdən götürülən sözlər sırasında rus və türksoylu xalqların dillərindən götürülən sözlər üstünlük təşkil edirdi. Fikrimizcə, bu adi hal kimi qəbul edilə bilər, çünki hələ rus işğalına qədər Azərbaycan dili — türk dilləri qrupunun ən dinamik dili kimi Qafqazda xalqlararası ünsiyyət rolunu oynayırdı. Rus dili, dövlət dili kimi Azərbaycan dilini rəsmi sferadan sıxışdırsa da, Qafqaz xalqları arasında Azərbaycan dili öz kommunikativ əhəmiyyətini itirməmişdi. XIX əsrin əvvəllərində «yurt»larda yaşayan almanların maddi durumu getdikcə yaxşılaşırdı və əsrin ortalarına onlar artıq qotika stilində daş evlər inşa etməyə başladılar. Yerli iqlim şəraitini nəzərə alaraq almanlar evlərinə Qafqaz xalqlarına xas olan yeni bir memarlıq elementi — balkon (eyvan) əlavə etdilər. Alman əhalisinin XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaza köçürülməsi, onun yeni etnik, konfessional, siyasi, iqtisadi şəraitə uyğunlaşması, onun Cənubi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|