Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
163 Rusiya imperiyasında almanların kütləvi məskunlaşması imperateritsa II Yekaterinanın adı ilə bağlıdır. Öz sələflərindən fərqli olaraq, II Yekaterina imperiya ərazisinə sadə əkinçilərin, heyvandarların, sənətkarların köçürülməsinə daha çox üstünlük verirdi. Fiziokratlar təliminin tərəfdarı kimi, II Yekaterina hesab edirdi ki, zənginliyin mənbəyi sadə zəhmətkeşlərin əməyindədir. Bu səbəbdən II Yekaterinanın 22 iyul 1763 və 22 mart 1764-cü il fərmanları, əsasən Volqaboyunun, Novorossiya diyarının mənimsənilməmiş torpaqlarında sadə kolonistlərin və ilk növbədə imperateritsaya həm dini, həm də etnik cəhətdən yaxın olan alman kolonistlərinin yerləşdirilməsinə xidmət edirdi. XVIII əsrin sonlarından Şimali Qafqazın əksər ərazilərinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra almanların Qafqaza köçürülməsi prosesi başladı. Almanların Qafqazda məskunlaşması prosesi uzun bir dövrü əhatə etmişdir. Rusiyanın başqa regionlarında — Bessarabiyada, Volqaboyunda, Cənubi Ukraynada torpaq çatışmazlığından əziyyət çəkən kolonistlər Şimali Qafqaza üz tuturdular. Bura köçənlərin əksəriyyətini köhnə yaşayış yerlərində öz dini etiqadlarına əməl etməyə imkan tapmayan və torpaq çatışmazlığından əziyyət çəkənlər təşkil edirdi. İlk alman koloniyaları Şimali Qafqazda 1780—1790-cı illərdə yaradılsa da, onlar bu regionda məskən sala bilmədilər: kolonistlərin bir hissəsi geri — gəldikləri regionlara qayıtdılar, qalanlar isə dispers şəkildə Rusiya şəhərlərində məskunlaşdılar. XVIII əsrin sonunda Şimali Qafqazda almanların məskunlaşdırılmasının baş tutmamasının bir neçə səbəbi vardı. Əvvəla, bu regionda hələ də hərbi əməliyyatlar davam edirdi və bəzi rus rəsmiləri bu strateji ərazilərdə daha çox slavyan mənşəli Don və Zaparojye kazaklarının yerləşdirilməsini tələb edirdilər. Onların fikrincə, Osmanlı dövləti və dağlı xalqları ilə hərbi əməliyyatların davam etdiyi bir vaxtda almanların bu regionda yerləşdirilməsi məqsədəuyğun sayılmırdı. Bəzi yüksəkrütbəli zabitlər arasında alman kolonistlərinin simasında xarici ölkə, məsələn, İngiltərə casuslarını görənlər də var idi. Onlar əcnəbi kolonistlərin yerləşdirilməsinə nisbətən həm mülki, həm də hərbi təşkilat xarakteri daşıyan kazak stanitsalarının yaradılmasını Rusiyanın dövlət maraqlarına daha çox cavab verən tədbir kimi qiymətləndirirdilər. Şimali Qafqazın mənimsənilməsi, burada çoxsaylı kolonistlərin və sair qəbildən olan mühacirlərin yerləşdirilməsi o vaxt öz müsbət nəticələrini verərdi ki, Şimali Qafqaz bütövlükdə Rusiya hakimiyyətinə tabe etdirilərdi, dağlı xalqlarının hərbi müqavimətinə son qoyulardı. Bu isə yalnız Cənubi Qafqazın işğalından və onun Rusiyanın tərkib hissəsinə çevrilməsindən sonra mümkün ola bilərdi. Bu səbəbdən XIX əsrin ilk illərindən Rusiyanın xarici siyasət sahəsində ən ümdə vəzifələrdən biri Cənubi Qafqazın imperiyaya birləşdirilməsi məsələsi oldu. 1801- ci ildən başlayan rus işğalı 1828-ci ildə bütün Cənubi Qafqazın Rusiyaya qatılması ilə başa çatdı. 164 Beləliklə, XIX əsrin ilk otuz illiyində Çeçenistanın və Dağıstanın bəzi dağlıq ərazilərini çıxmaq şərtilə bütün Qafqaz çar Rusiyası tərəfindən işğal edildi. Hərbi cəhətdən işğal edilən Qafqazın iqtisadi, mədəni cəhətdən mənimsənilməsi daha vacib məsələ idi və Qafqazda qazanılan hərbi uğurların hansı vaxta qədər Rusiyanın xeyrinə xidmət edəcəyi bu məsələnin necə həll edilməsindən asılı idi — çünki nə Türkiyə, nə İran, nə də Qərb ölkələri Rusiyanın Qafqazda möhkəmlənməsini arzulamırdılar, ən başlıcası isə Qafqazın türk, müsəlman əhalisi öz müstəqilliyinin itirilməsi ilə barışmaq niyyətində deyildi. Bunu 1820-1830-cu illərdə Azərbaycanda, Gürcüstanda baş vermiş xalq üsyanları, həmçinin dağlı xalqlarının arası kəsilməyən azadlıq mübarizəsi bir daha sübut edirdi. Bu səbəbdən həm Şimali, həm də Cənubi Qafqazda çarizmə sadiq əhalinin yerləşdirilməsi daxili siyasətin ən prioritet məsələlərindən biri idi. Bu məsələnin həllində Qafqaza həm xristian dininə aid xalqların köçürülməsi, həm də yerli qeyri- xristian xalqlar arasında xristianlığın yayılması nəzərdə tutulmuşdu. Bu məqsədlə, Qafqaza xristian xalqları — yunanlar, ermənilər, çexlər, polyaklar, almanlar köçürülür, həm də xarici missioner təşkilatları Qafqaza dəvət olunurdular. Təsadüfi deyil ki, Qafqazda ilk daimi koloniyanın əsasını qoyanlar da Edinburq missioner təşkilatının üzvləri olmuşlar. Şimali və Cənubi Qafqazda alman məskunlaşmasının templəri eyni deyildi. Məsələn, XIX əsrin I yarısında Şimali Qafqazda cəmi 5 alman koloniyası yaranmışdı ki, onlar da Stavropol və Kavminvod ətrafında yerləşirdilər. Şimala nisbətən bu dövrdə Cənubi Qafqazda almanların məskunlaşması daha intensiv getmişdi — XIX əsrin I yarısında Cənubi Qafqazda artıq 8 koloniya mövcud idi və bu koloniyaların əksəriyyəti Gürcüstan ərazisində yerləşirdi. XIX əsrin I yarısında kolonistlərin sosial-iqtisadi həyatının təşəkkülü çox mürəkkəb şəraitdə keçmişdir. Çar hökumətinin əsas məqsədi alman koloniyalarının təsərrüfat həyatını ölkə sənayesinin xammal tələbatının ödənilməsinə xidmət edən sahələrin — tütünçülüyün, ipəkçiliyin, pambıqçılığın inkişafına yönəltsin. Bu məqsədlə kolonistlərə dövlət büdcəsindən o dövr üçün çox böyük məbləğdə vəsait ayrılmışdı. Təsərrüfat alətlərinin əldə edilməsində, təsərrüfat əhəmiyyətli obyektlərin tikintisində dövlət kolonistlərə təminatsız yardım edirdi. Çarizmin cəhdlərinə baxmayaraq, alman koloniyalarında adı çəkilən təsərrüfat sahələrini inkişaf etdirmək mümkün olmadı. Kolonistlərin təsərrüfat vərdişləri onların tarixi vətənlərində daha çox məşğul olduqları kənd təsərrüfatı sahələrində müsbət nəticələr verə bilərdi. Qafqaz alman kolonistləri onlar üçün ən optimal təsərrüfat sahəsinin axtarışındaydılar və XIX əsrin ortalarında artıq alman-kolonistlər öz «iqtisadi məkan»larında qərarlaşdılar. Daha çox düzənlik ərazilərdə yerləşən Şimali Qafqaz koloniyaları, əsasən maldarlıq və əkinçiliklə, Cənubi Qafqaz almanları isə tədricən üzümçülüklə, şərabçılıqla məşğul olmağa üstünlük verdilər. XIX əsrin I yarısında alman koloniyaları hələ iqtisadi inkişafda nəzərəçarpacaq nailiyyətlər qazanmamışdılar. Bu həm onların sosial-iqtisadi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|