Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
151 ətraf xalqlarla münasibətlərini təyin edən maddələr vardır. 78 Məsələn, 168-ci maddəyə əsasən, alman kolonistlərinə yerli Qafqaz xalqlarının nümayəndələrindən köləliyə satın almaq hüququ verilmişdi. 79 Nizamnamədə göstərilirdi ki, xristian xalqların—gürcü, erməni və yaxud rusların köləlikdə saxlanılması qadağandır. Kolonist yalnız müsəlman və yaxud bütpərəstlərdən köləliyə işçi ala bilərdi. Köləliyin müddəti 7 ildən artıq ola bilməzdi. Əgər köləliyə satılan 16 yaşa çatmamışsa, o, 23 yaşı tamam olana qədər öz sahibinə xidmət etməli idi. Əgər köləliyə satılan kolonistin onu aldığı zaman verdiyi məbləği ödəyə bilərdisə azadlıq əldə edə bilərdi. Kölənin bir kolonist tərəfindən başqasına satılması qadağan olunurdu. Kölədən doğulan uşaq azad sayılırdı. Köləlikdən azad olan öz ailəsi ilə birlikdə, koloniyada məskunlaşıb yaşaya bilərdi və təbii ki, bunun üçün koloniya üzvlərinin ümumi razılığı olmalıydı. Alman koloniyalarının tarixində belə sonluğa çox nadir hallarda rast gəlinirdi. 80 1857-ci il «Nizamnaməsi»nin 399-cu maddəsində kolonistlərə «bütün qonşularla mehriban və dostcasına davranmaq, onlarla torpaq məsələlərində münaqişə etməmək, hər hansı bir kobudluqdan çəkinmək» tövsiyə edilsə də, faktiki olaraq 168-ci maddəyə əsasən, müsəlman əhaliyə qarşı hər hansı özbaşınalığın törədilməsi üçün şərait yaradılırdı. XIX əsrin II yarısında dövri mətbuatda almanların yerli müsəlman əhali ilə amansız davranışı haqqında yazılar dərc olunurdu. Məsələn, 1880-ci ilin avqust nömrələrinin birində «Qafqaz» qəzeti Yelenendorf koloniyasında baş verən bir neçə hadisəni işıqlandırmışdı. Bu məqalədə alman kolonisti Manuel Frikin şüurlu şəkildə azərbaycanlı yeniyetməni at arabası ilə tapdalamasından, onun valideynlərinin kolonist tərəfindən döyülərək təhqir edilməsindən bəhs olunur. 81 XX əsrin əvvəllərində P.Basixin almanları xarakterizə edərək yazırdı: onlar öz vətənlərini və yaşayış tərzini əhəmiyyətsiz dəyişikliklər etməklə, yeni-rus şəraitinə gətirdilər. Kolonistlərdə öz milli dəyərlərinə dərin məhəbbət olduğu üçün başqa millətlərə qarşı dözülməzdirlər». 82 XX əsrin əvvəllərində başqa bir müəllif, Y.Abramov Cənubi Qafqaz almanları haqqında yazırdı ki, almanlar «onları əhatə edən əhaliyə heç bir mədəni təsir göstərməmişlər. Özlərindən razı, hər şeydən şübhələnən, təkəbbürlü, başqa millətin nümayəndələrinə hansısa aşağı bir təbəqə kimi, yuxarıdan aşağı baxırdılar, ən zəruri hallardan savayı onlarla heç bir ünsiyyətə girmirdilər». 83 Şübhəsiz, «Qafqaz» qəzetində dərc olunan bu yazıların obyektiv əsası vardı. XIX əsrin I yarısında almanlar lüteranlıq ideyalarının sadiq daşıyıcıları kimi var- dövlətə, sələmçiliyə biganə yanaşır, zəngin yaşamağı, başqalarını istismar etməyi günah sayırdılar. Kapitalizmin inkişafı kolonistlərin şüurunda əsaslı dəyişikliklərə gətirdi və bu dəyişikliklər, nəinki koloniyadaxili həyata, həm də kolonistlərin yerli əhali ilə münasibətlərinə böyük təsir etdi. Bununla yanaşı, bir faktı da yaddan çıxarmaq olmaz ki, mətbuatda almanlara qarşı ifşa xarakterli məqalələrin dərc olunması Rusiya imperiyasında «alman elementi»nə qarşı başlanan ümumi 152 kampaniyanın nəticəsi idi. Yəni, almanlarla yerli əhali arasında münaqişələr əvvəlki dövrlərdə də baş verirdi, lakin bu məsələnin mətbuata çıxarılması təbii ki, siyasi xarakter daşıyırdı və rəsmi hökumət orqanlarının birbaşa dəstəyi ilə həyata keçirilirdi. XIX əsrin 80-ci illərindən 1917-ci ilə qədər Rusiyada nəşr edilən əsərlərin böyük əksəriyyətində almanlar «amansız», «qaniçici», «təkəbbürlü», ətraf xalqlara həqarətlə yanaşan kimi göstərilmişdir ki, bu da həmin dövrdə çarizmin apardığı «alman elementinin məhdudlaşdırılması», «alman zülmünə qarşı mübarizə» siyasətinin, imperiyada aparılan antialman təbliğatının nəticəsi idi. Çar hökuməti almanların onları əhatə edən xalqlarla münasibətlərini çərçivəyə salmağa, almanları təcridolunmuş şəkildə saxlamağa çalışsa da, qarşılıqlı mədəni, iqtisadi əlaqələr mövcud idi və bu baxımdan kolonistlərlə Qafqaz xalqları arasında mövcud olan həqiqi münasibətlər böyük maraq doğurur. Qeyd etmişik ki, Qafqazda yaranan alman koloniyalarının əhəmiyyətli hissəsi tarixən azərbaycanlıların məskunlaşdığı ərazilərdə yaranmışdı və çar hökumət dairələrinin məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, almanlar və azərbaycanlılar arasında iqtisadi, mədəni əlaqələr formalaşmışdı. Almanların azərbaycanlılarla münasibəti məsələsinə bir sıra əsərlərdə toxunulub və verilən qiymətlər bitərəfliliyi ilə seçilir. Məsələn, Almaniyalı tarixçi Eva Mariya Aux Cənubi Qafqaz almanlarının tarixinə həsr etdiyi əsərlərində 100 illik azərbaycanlı-alman qarşılıqlı münasibətlərinə ümumi qiymət verərək qeyd edir ki, «XX əsrin əvvəllərinə kimi alman kolonistlərinin həyati məsələsi müsəlman əhalisinin koloniyalara basqınlarının qarşısının alınması olub» 84 . Yaxud Azərbaycanda çap olunmuş bir sıra əsərlərdə azərbaycanlı-alman münasibətlərinə aydınlıq gətirilmir. Demək olar ki, onların hamısında müəlliflər bu münasibətlərə sistemli yanaşmamışlar. Bu baxımdan T.Axundovanın mövqeyi daha səciyyəvidir. Müəllif öz monoqrafiyasında etnik münasibətlər məsələsinə toxunur və qeyd edir ki, almanlar təcridolunmuş vəziyyətdə yaşayırdılar və əsərin bir sıra yerlərində azərbaycanlılarla mövcud münasibətlərin konflikt xarakterli olması söylənilir 85 . Əsərdə 1826-cı il Gəncə üsyanı ilə bağlı çətin sosial vəziyyətə düşmüş kolonistlərin yerli əhalinin evlərində yerləşdirilməsi və bir neçə ay burada yaşadıqları haqqında məlumat verən müəllif «yerli əhali» dedikdə, konkret olaraq kimləri nəzərdə tutduğuna aydınlıq gətirməmişdir. Bu çox prinsipial məsələdir, çünki bir sıra müəlliflər, kolonistlərin yaxşı münasibətdə olduğu «yerli əhali» dedikdə, erməniləri nəzərdə tuturlar. Tədqiqatçı T.Hümbətova öz kitabında almanların Yelizavetpolda «yerli əhali»nin evində sığınacaq tapmasını belə şərh edir: «9 noyabr 1826-cı il tarixdə Yelenendorf koloniyası düşmən tərəfindən darmadağın edildi. Onlardan 70 nəfər öldürüldü, 150 nəfər əsir düşdü. Qalanları isə Yelizavetpola qaçdı və erməni əhalisinin yanında sığınacaq tapdı». 86 T.Hümbətovanın fikrincə, yerli əhali — yəni azərbaycanlılar ruslara, Rusiyaya Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|