224
qiymətli işi, yaradıcılığı, əməyi ilə iştirak edə bilər. Azər
gənc vətəndaşa nəsihət edib deyir:
Haq da, həqiqət də göz önündədir,
Yer altında deyil, yer üstündədir.
Bəxtiyarsan, əgər çəkdiyin əmək
Cahan sərgisinə versə bir çiçək.
1
(―Məzarlıqdan keçirkən‖.)
Azər həyatdan geridə qalmış gənclərə şənlik
məclislərində də rast gəlir. Bir ziyafətdə çadrasını atmış
bir neçə gənc qız və xanımla rastlaşır. Lakin onlar
çadralarını atsalar da, hələ fikir, zövq və mənəviyyatca
yeni həyatdan çox uzaqdırlar. Yeniliyi yanlış başa
düşmüş, modaçılığa uymuş, yeniləşməyi bolluca pudra və
boya işlətməkdən ibarət bilmişlər, meşşanlıq bataqlığına
yuvarlanmışlar. Azər görür ki, onlar hələ inqilabın Şərq
qadınına bəxş etdiyi feyzlərdən, yeni həyatın onlar üçün
açdığı
geniş
mübarizə
yollarından
çox
uzaq,
xəbərsizdirlər. O, Şərq qadınının çadradan xilas olmasını
böyük bir tarixi yenilik hesab edir. Bununla belə
qadınların inkişafına mane olan mənəvi çadranın da
olduğunu qeyd edir:
Ġnqilab, iĢtə! Atıb çarĢafı siz,
O siyah pərdəyi rədd eylədiniz.
Qeyd edirkən bunu tarix, ancaq,
Bir fəzilət deyə alqıĢlayacaq.
Sizi aldatmasın amma bu qürur,
ÇarĢaf atmaqla bitər sanma qüsur,
Çox beyinlər yenə həp pərdəlidir,
Mənəvi pərdəyi dəf etməlidir.
1
1
Yenə orada.
225
(―Bayramdı‖.)
Azər dörd divar arasında oturub pudraya, boyaya aludə
olan xanımları, qızları həyata, zəhmətə, fəaliyyətə
çağırır:
Hərəkətsiz bir ovuc ət kimi siz,
Qapanıb məhbəsə gün görməsəniz,
Nə gözəllik, nə də sihhət qalacaq,
Gündə bir çöhrə vərəmdən solacaq.
2
(―Bayramdı‖.)
Bir başqa məclisdə Azəri insan haqqında çox
köhnəlmiş, qəribə mülahizələrə sahib olan adamlar əhatə
edir. Onlardan biri ―insan meymundan əmələ gəlmiş,
heyvandan yonulmuşdur‖ deyə dünyanın əşrəfi olan
insanı heyvan dərəcəsinə qədər alçaldır, insanın ağıl və
zəkasına, insanlığın parlaq gələcəyinə şübhə etdiyini
bildirir.
Yaradıcılığının birinci, inkarçılıq dövründə Cavid özü
də
Göz-qulaq görmək, eĢitmək aləti,
Hər zaman aldatmıĢ insaniyyəti —
— deyə insan zəkasına bir növ şübhəli münasibət bəslə-
yirdi. Bu əsərdə isə Cavidin sovet həqiqətini dərk edən
və sovet adamlarının yaradıcı, qurucu əməyindən
ilhamlanan qəhrəmanı Azər bu inkarçılığa belə kəskin və
ağıllı bir cavab verir:
Ġnsan yonulmuĢ bir heyvan; olsa da,
1
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri. səh. 623.
2
Yenə orada, səh. 622.
226
Endirilməz heçə ondakı zəka.
O yalnız düĢünməz, düĢündürür də,
KəĢf edər gündə bir qaranlıq pərdə
1
'
(―YaĢamaq və yaĢatmaq‖)
Başqa bir parçada Azəri uzaq bir kənddə görürük.
Yeni sovet mədəniyyətinin günəşi ölkənin bu hicra gu-
şəsində də doğmuş, kənddə məktəb açılmış, gənc müəl-
limlər yetişmişdir. Lakin burada hələ köhnəliyin tör-
töküntüsü də qalmaqdadır. Səsi çox uzaq keçmişlərdən
gələn bir dərviş çayxana qarşısında durub, ―ya Əli!‖ deyə
qədim əfsanələrdən bəhs edir, insanın da, dünyanın da
sonu
heçdir
— deyə insanları gözəl həyatdan
uzaqlaşdırmağa
çalışır.
Dərvişin
səsi
Azərə
xarabalıqlarda ötən bir bayquş səsi təsirini bağışlayır.
Azər gülüb deyir:
Nə boldur bu köydə mövhumat alan!
ġu sərsəridənsə gözəl deyilmi
Əyləndirə bizi saz aĢıqları.
2
Azərin məsləhəti ilə dərvişi uzaqlaşdırıb, məclisə saz
aşığı çağırırlar. Aşıq gəlir, sazını bağrına basıb bir az
əvvəl dərvişin təbliğ etdiyi tərki-dünyalığa qarşı həyat
məhəbbətini, yaşamaq eşqini tərənnüm edən, nikbin,
ürəkaçan mahnılarını oxuyur, yeni həyat sevinclərindən
bəhs edir:
Mən bir qartalam ki, zümrüd dağların
Çiçəkli qoynunda yaĢıl yuvam var;
Gül bənizli, Ģahin baxıĢlı yarın
Könlümə saçdığı yeni ilham var
3
.
1
Yenə orada, səh. 616.
2
H. C a v i d. SeçilmiĢ əsərləri, səh. 633.
3
Yenə orada.
