Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
248
yubileyi Firdovsinin ―Şahnamə‖sindəki Səyavuş dastanı motivləri əsasında yazılmış beş pərdəli mənzum ―Səyavuş‖ faciəsi ilə qarşıladı. Bu əsərin təhlilinə keçməzdən əvvəl demək lazımdır ki, Firdovsinin ―Şahnamə‖si Azərbaycanda çox yayılmış və çox oxunan klassik əsərlərdən biridir. Xüsusilə bu əsərdəki qəhrəmanlıq dastanları xalqın zövqünə uyğun gəlmişdir. Xalq içərisindən bu qəhrəmanlıq dastanlarını xüsusi məharət və qiraətlə oxuyan və şərh edən, müəyyən dərəcədə Qərbin səyyah aktyorlarına, trubadurlarına bənzər adamlar yetişmişdir ki, el arasında bunlara ―şahnaməxan‖ adını vermişlər. Çoxu Şərq ədəbiyyatını yaxşı bilən şahnaməxanlar məclislərdə, kütlə arasında çıxış edər, imamların müsibətindən danışan dərvişlərin və rövzəxanların əksinə
olaraq öz
dinləyicilərinə qəhrəmanlıq hissləri aşılamağa çalışardılar. Buna görədir ki, şahnaməxanlar mürtəcelər tərəfindən ―babı‖, ―nağılçı‖, ―sufi‖ adlandırılırdı. Heç təsadüfi deyildir ki, keçən əsrin son illərində Bakıda çar çinovnikləri ―Şahnamə‖ dastanlarının yerli əhalidə mübarizlik ruhunu qüvvətləndirməsindən qorxaraq, məclislərdə, yığıncaqlarda ―Şahnamə‖ oxumağı qadağan etmiş və onun yerinə Kərbəla müsibətlərinə aid əsərlər oxumağı lazım bilmişdilər. Firdovsinin bədii
ədəbiyyata təsirinə gəlincə, məlumdur ki, Nizamidən başlayaraq müasir dövrə qədər Azərbaycanın bütün görkəmli mütəfəkkir şairləri Firdovsi yaradıcılığı ilə ciddi maraqlanmışlar. Nizami ―İsgəndərnamə‖ əsərində ―Şahnamə‖ dastanlarından yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. XIX əsrin böyük materialist filosofu M.F.Axundov Firdovsi şeirinə yüksək qiymət vermiş, məşhur fəlsəfi məktublarında dini görüşləri tənqid
edirkən ―Şahnamə‖dən misallar gətirmişdir. Axundovun müasiri Mirzə Kazım bəy 249
―Firdovsiyə görə iranlıların əsatiri‖ mövzusunda elmi əsər yazmışdır. 1905-ci ildən sonra Azərbaycan yazıçıları ―Şahnamə‖dən müəyyən fəsilləri tərcümə etməyə başlamışlar. Böyük inqilabçı şair Sabir 1906-cı ildə ―Səyavuş‖ dastanının bir hissəsini tərcümə edib, nəşr etdirmişdir. Həmin ildə Rəşid bəy Əfəndizadə ―Rüstəm və Söhrab‖ dastanını tərcümə etmiş, 1908-ci ildə Abbas ağa Nazir yenə eyni dastanı tərcümə edib, Firdovsinin şəxsiyyətinə və yaradıcılığına aid bir müqəddimə ilə nəşr etdirmişdir. 20-ci illərdə və 30-cu illərin əvvəllərində A.Şaiq ―Qubad ilə Məzdək dastanı‖nı, M.Müşfiq və M.Seyidzadə ―Sultan Mahmud
haqqında həcv‖i,
M.M.İbrahimi ―Rüstəmin Səd Vəqqasa məktubu‖nu, İbrahim Tahir ―Səyavuş‖, ―Zöhhak və Kavə dastanı‖nı, Əli Nəzmi
―Səyavuş və
Əfrasiyab‖ dastanını, ―Şahnamə‖nin ―Dünyanın və insanın yaradılışı haqqında‖ fəslini, Azər ―Rüstəm və Burza‖, ―Rüstəm və İsfəndiyar‖, Ağadadaş Müniri ―Əşkabus dastanı‖nı tərcümə etmişdir. Şairin yubileyi ərəfəsində ―Şahnamə‖dən daha yeni tərcümələr edilmiş, qabaqlar tərcümə edilib çap olunmamış bir sıra tərcümələr də nəşr olunmuşdur. Yubiley ərəfəsində Azərbaycan alimləri tərəfindən Firdovsi yaradıcılığı haqqında bir çox ciddi elmi-tədqiqat əsərləri də yazılmışdır. Bunlardan Ruhulla Axundovun ―Firdovsi və müasirlik‖, Əli Nazimin ―Firdovsi və yaradıcılığı‖, M.M.İbrahiminin ―Firdovsi və ―Şahnamə‖, Əmin Abidin ―Firdovsi və Azərbaycan ədəbiyyatı‖ əsərlərini göstərmək olar. XX əsrdə ―Şahnamə‖ mövzularına yazılan əsərlər Azərbaycan səhnəsində də xüsusi yer tutmuşdur. 1908-ci ildə böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov ―Rüstəm və Söh- rab‖ dastanı əsasında eyni adlı 5 pərdəli opera bəstələmiş və opera həmin illərdə səhnədə göstərilmişdir. Bu illərdə Türkiyə yazıçısı Şəmsəddin Saminin ―Zöhhak və Gavə‖
250
dastanı əsasında yazdığı ―Gaveyi-ahəngər‖ dramı da Bakıda tamaşaya qoyulurdu. Bir neçə il sonra müəllim Həsən Səbri Abdullayev tərəfindən Əhməd Müdhətin yazmış olduğu 3 pərdəli ―Səyavuş‖ dramı Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. 1908-ci ildə şair Azər də ―Rüstəm və Söhrab‖ dastanını 4 pərdəli dram şəklində səhnləşdirmişdi. 1914-cü ildə isə Bakı ―İttihad‖ məktəbi müəllimlərindən Mirzə Rza ―Səyavuş dastanı‖ əsasında 4 pərdəli ―Səyavuş‖ dramını yazmış və həmin ildə əsər müəllim və tələbələr tərəfindən tamaşaya qoyulmuşdur. 1
ilk şair deyildi. Onun ―Səyavuş‖u müəyyən ənənənin davamı idi. Lakin bir həqiqətdir ki, Cavidin bu əsəri istər bədii, istərsə məzmun, məfkurə cəhətindən ―Şahnamə‖ mövzularında yazılan əsərlərdən ən qüvvətlisi idi. ―Səyavuş‖ yazıldığı ildə (1933) Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş, sonra da nəşr edilmiş, ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmişdi. Marksist tənqid bu faciəni son bir neçə ildə Cavidin yaradıcılığında və görüşlərində əmələ gələn dönüşün ən yaxşı əlamətlərindən və nümunələrindən biri kimi qiymətləndirmişdi. H.Mehdi 1933-cü ildə ―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsində nəşr etdirdiyi ―Ədəbi qeydlər‖ məqaləsində inqilabın və sovet varlığının Cavid yaradıcılığına göstərdiyi müsbət təsirlərdən bəhs edərək yazırdı ki: ―Cavid kimi yazıçılar, az-çox inqilabi ideyalarla tənəffüs etmələri sayəsində birdən-birə gəncləşməyə, dünən özünü bədii əsərlər yaratmağa enerjisi qalmadığından təəssüflə bəhs edərkən, bu gün birdən-birə sürətlənərək... irəliyə, proqresə doğru addım atmağa
başlamışlar... Bu
gün Cavid
Firdovsi dastanlarının bir parçasını öz bədii laboratoriyasında
1 Bax: Əmin Abid, ―Firdovsi və Azərbaycan ədəbiyyatı‖, Firdovsi, ―Şahnamə‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, səh. XCY. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|