Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. ―XƏYYAM‖
258
edir, valiyə qarşı çıxır. Lakin o, sadəlik edib Gərşivəzin yalanlarına aldanır, valini öz düşməninin ixtiyarına verir. Kəndlilərin düşməninə bu yersiz mərhəməti görən Altay:
Səyavuş da şah nəsli, xaqan nəsli, Onun hər kəslə var başqa bir dili —
— deyib dostu Səyavuşdan ayrılır. Gərşivəz Səyavuşu tək görüb, onu məhv etmək üçün ən yaxşı fürsət tapdığını düşünür, Əfrasiyaba onun guya taxt-tac arzusunda olduğunu bildirir, Keykavusun dilindən Səyavuşa saxta məktublar düzəldir. Əfrasiyab Səyavuşun asılmasını əmr edir. Səyavuş qılınc çəkib özünü müdafiə etməli olur. Gərşivəz onun özünü qəhrəmanlıqla müdafiə etdiyini görüb, namərdlik edir. Səyavuşu arxadan yaralayır. Son nəfəsdə Səyavuş Əfrasiyaba ―Keykavus bir cəllad, sən də bir cəllad!‖ deyib ölür. Beləliklə, məzlum xalq kütlələri və onlara rəğbət bəsləyənlərlə saray, şahlıq, soltanlıq, saray əyanları, insan qanına susayan valilər, hərbcu feodallar arasında olan bu ziddiyyət dramın əsas konfliktini təşkil edir. Əsərdə xüsusi yer tutan Səyavuşun şəxsi həyat dramı da oradan başlayır ki, o hələ kənddə ikən ağsaçlı el anasının, ―zalımlarla məzlumları bir tutma, məzlumlara acı‖ sözlərinə axıra qədər sadiq qalır, hər yerdə məzlumları müdafiə etdiyi üçün axırda zalımların əlində məhv olur. Lakin faciədə təkcə bir Səyavuş deyil, yoxsul kəndlilər, cariyələr, kölə əməyinə məhkum edilmiş qadınlar, qocalar, dar ağacından asılan üsyançılar, bir sözlə bütün el, oba facianə vəziyyətdədir. Beləliklə, H.Cavidin ―Səyavuş‖u elin faciəsi, sadə adamların, mərd igidlərin, məhkum kəndlilərin faciəsi idi. Feodal dünyası ―Səyavuş‖ müəllifinin nəzərində ağalar və kölələr dünyası idi. Bütün bunlar isə öz növbəsində 259
Cavidin tarixə olan
yeni baxışını əks etdirirdi. Sənətkarlıq, dil, üslub cəhətindən də bu əsərdə bir çox yeniliklər var idi ki, bu xüsusda sonrakı fəsillərdə bəhs ediləcəkdir.
4. ―XƏYYAM‖
1935-ci ildə Cavid Şərqin məşhur mütəfəkkir şairi və alimi Ömər Xəyyamın həyatından bəhs edən ―Xəyyam‖ dramını yazır. Dram ən yaxşı səhnə əsərləri müsabiqəsində mükafata layiq görülür. Ümumiyyətlə 1920-ci illər və 30-cu illərin əvvəlləri sovet şərqşünaslığı və ədəbiyyatşünaslığı elminin yeni istiqamətdə inkişaf etdiyi bir dövr idi. Elmin bütün sahələrində olduğu kimi, klassik ədəbi irs də sözün geniş mənasında yeni metodoloji əsaslar üzrə yenidən tədqiq edilir, Şərq xalqlarının mədəni irsi dərindən öyrənilir, sovet alimləri tərəfindən Şərq ədəbiyyatı və məşhur Şərq şairləri haqqında yeni əsərlər yaradılırdı. Bu
illərdə sovet
şərqşünaslığı elminin
mərkəzlərindən biri
də Azərbaycan, Bakı sayılırdı. Azərbaycanda mədəni inqilab uğrunda aparılan mübarizə ilə əlaqədar olaraq, köhnə adət-ənənələr və dini mövhumat əleyhinə mübarizə məqsədilə, əsərlərində dini ehkama, islam zehniyyətinə qarşı çıxan, dini mövhumatla mübarizə aparan mütəfəkkir şairlərin yaradıcılığına, əsərlərinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Bu sənətkarlardan biri də öz əsrinin dinsiz şairi sayılan və bütün mədəni dünyanın tanıdığı Ömər Xəyyam idi. 1928-34-cü illər arasında müxtəlif respublikalarda, o cümlədən də Azərbaycanda Xəyyam haqqında bir neçə yeni tədqiqat əsəri yaranmış, onun dini şübhəçilik ideyaları və həyat sevgisi motivləri ilə zəngin olan məşhur rübailərindən bir qismi Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. Şübhəsiz, belə bir şəraitdə yaradıclığının ilk dövründə dini şübhəçilik ideyalarının 260
təbliğatçısı olan Hüseyn Cavid Ömər Xəyyam haqqında olan yeni yazılara, mülahizələrə laqeyd qala bilməzdi. Xəyyam mövzusu Cavid üçün, onu uzun illər məşğul edən Şərq fəlsəfəsi, Şərq zehniyyəti haqqında yeni mülahizələrini ifadə etmək üçün çox əlverişli bir mövzu idi, bu, eyni zamanda, bir romantik şair kimi onun üslubuna da çox uyğun gələn bir mövzu idi. Doğrudur, bu mövzuda Cavid ―Şeyx Sənan‖ kimi qiymətli bir əsər yaratmışdı. Lakin bu əsərin yazıldığı dövrdən iyirmi bir il keçmişdi. Bu iyirmi bir ildə çox şey dəyişmiş, şairin özü də dəyişmiş, onun dinlərə, dini təriqətlərə, fəlsəfələrə və əvvəllərdə çox mürəkkəb tellərlə bağlı olduğu Şərq panteizminə də münasibət dəyişmişdi. Bu məsələlər haqqında yeni söz demək üçün Cavid əsaslı bir hazırlıq dövrü, müəyyən bir mənəvi inkişaf dövrü keçmişdi. ―Xəyyam‖da bu inkişaf, mənəvi təbəddülat özünü çox aydın əks etdirmişdi. Bu dramda nəinki yalnız şairin tarixə baxışında, dini etiqadlara və köhnə Şərq fəlsəfəsinə münasibətində, hətta ədəbi-dramaturji üsullarında, qəhrəmanlarının xarakterində, surətlərin təbiətində də yenilik hər addımda özünü göstərirdi. Biz yuxarıda gördük ki, Cavid ―Şeyx Sənan‖da və hətta ―Şeyda‖ dramında da, Sənan və Şeyda surətlərində olduğu kimi, öz qəhrəmanlarının üstünlüyünü göstərmək üçün, romantik üsullardan istifadə edir, qəhrəmanlarına fövqəlbəşər xüsusiyyətlər verir, onları göylərə qaldırır, sonsuz fəzalarda uçurur, xəyalən əbədi şeir, xəyal aləmlərində bağlayır, son nəticədə bu və yaxud başqa yol ilə adi insanlardan tamamilə ayırıb fərqləndirirdi. ―Xəyyam‖da isə Cavid bu üsuldan tamamilə uzaqlaşmış, daha çox təbiiliyə, reallığa fikir vermişdi. Bu üslub yeniliyi ―Knyaz‖ və ―Səyavuş‖da da vardı, lakin ―Xəyyam‖da daha aydın nəzərə çarpırdı. Bu dramın qəhrəmanı Ömər Xəyyam sadə, adi bir insandır. O, fəzalarda deyil, həmişə yerdə, adi insanların arasında dolaşır. Xəyyam başqalarından ancaq məsləki, dünyagörüşü etibarı ilə ayrılır. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|