Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
269
Bu çürük qozbelə bax, bir buna bax, Torpaq altında da qozdur, sarsaq!
Birinci məzarçı Qonşumuzdu o da min rəngə girən, Daima söz götürüb, söz gəzirən — Bir uğursuzdu, bu gün susmuşdur...
Xəyyam Sevdanın qəbri üstünə gəlir. İndi şair yalqızdır. Yaxşı dostların bir qismi dini çəkişmələrin və saray keşməkeşlərinin qurbanı olmuş, bir qismi də keçən zəlzələdən məhv olub getmişdir. Köhnəlik güclü çıxmışdır. Çoxluğu təşkil edən avamlar, cahil ruhanilər, qaniçən şahlar və xaqanlar, şöhrət və mənsəb düşkünləri mühitində ―kiçik bir qafilə‖ olan, anlayan, qanan, arif adamlar məhv edilmiş və ya məğlub edilmiş, susdurulmuşdur. Ortalıqda fitnəkarlar, şöhrətpərəstlər meydan sulamaqdadır. Şairin bir zamanlar həyat eşqini, zövq və səadəti tərənnüm edən rübabı artıq indi kədərli hicran nəğmələri ilə səslənməkdədir:
Ey fələk, keçdi zaman dalğa kimi, Elə bir dalğa ki, qorxunc, əsəbi. Bir əsər qalmadı şən gənclikdən, Kimsələr yox, nə gələn var, nə gedən. Pozulub eyşü türab, vaəsfa! Nə Vəfa qaldı, nə Sevda, nə Səfa, Söndülər həpsi keçən zəlzələdən, Bir qalan mən bu kiçik qafilədən...
Bir zamanlar, hələ gənc tələbə ikən Xəyyam həyata çox nikbin nəzərlə baxır, ―burda cənnət quralım badə ilə‖ 270
deyib bütün dünyanı cənnətə çevirmək haqqında düşünürdü. İndi isə bu arzuların hamısı sərabə dönmüş, nikbin şairin öz həyatı da başdan-ayağa cəhənnəm əzabları ilə dolmuşdur. Bir zamanlar həyatda ona hər şey gözəl, cazibəli, işıqlı görünürdü. İndi bütün dünya, kainat, varlıq onun nəzərində dumanlı, qaranlıqdır. İndi şair soyuq məzarda yatan Sevdası ilə canlı Xəyyam arasında heç bir fərq görmür. İndi həyat ona ölümdən də betər gəlir.
Məni əzmişsə təəssür, həyəcan, Onu didməkdə məzarında çəyan. Bana göz yaşları işgəncə verir, Onu əqrəb və ilanlar gəmirir. Məni boğmaqda qaranlıq bir hal, Gəmirir beynimi min dürlü xəyal. Qaradır gördüyüm əlvan əşya, Qara yer, göy, qaradır rəngi-ziya.
Of, qaranlıq şu siyah mərmər də, Nazlı məqbərdə yatan dilbər də. O fəzalar belə müzlim pərdə, Bir ədəm dalğası var hər yerdə. Həp qaranlıqdır, əvət, sirri-həyat, Qoca xaliq də qaranlıq, heyhat!..
Cavid bu dramında mümkün qədər Ömər Xəyyamın dövrünün, həyatının və yaradıcılığının mühüm cəhətlərini olduğu kimi saxlamağa, göstərməyə çalışmışdır. Bu səbəbdəndir ki, tarixi həqiqətə uyğun olaraq, onun əsərində Xəyyam gəncliyində son dərəcədə nikbin, bir qədər Şərq epikürizminə bağlı olub, bütün həyatı zövq və nəşədən ibarət bilən coşqun bir həyat aşiqidir:
271
Badə gözəldir, məzə həp naz ola, Saqiya, dilbaz ola, tənnaz ola. Gül qarışıb bülbülə, bülbül gülə, Mey tutaraq onlara dəmsaz ola.
Əldə şəfəq dalğalı peymanələr. Gülsə də xoşdur bizə divanələr. Zahidin olsun quru əfsanələr, Bəlkə o dünyadə sərəfraz ola.
İkinci mərhələdə isə Cavidin Xəyyamı yenə tarixi həqiqətə, yəni Ömər Xəyyamın keçdiyi yaradıcılıq yoluna uyğun olaraq artıq ictimai həyatın mürəkkəb ziddiyyətləri ilə üz-üzə gələn, zəmanəsini qamçılayan, yaşadığı dövrün ümumi bəşəri ələmlərini və narazılıq əhvali-ruhiyyəsini ifadə edən, ziddiyyətli, böhranlı bir şairdir. Bundan sonrakı səhnələrdə biz Xəyyamı ruhani əsarətə, islami zehniyyətə, xəlifəliyə və onun himayə etdiyi Şərq istibdadına qarşı bilavasitə mübarizədə görürük. ―Kiçik ariflər qafiləsindən‖ qalan yeganə dostu Nizamülmülk şairin dərdini dağıtmaq üçün onu özü ilə bərabər səyahətə çıxarır. Onlar Bağdad xəlifəsinin sarayına gəlirlər. Burada Xəyyam xəlifə sarayının dözülməz rəzalətlərinin şahidi olur. Satqın ruhanilər tərəfindən islam Şərqinə müqəddəs bir məbəd kimi təqdim edilən bu saray bir yığın cəlladlar, əxlaqsızlar yuvasıdır. Bağdad xəlifəsi Müqtədi-Billah sərxoş halda canavar kimi əsir cariyə qızlara hücum edirkən, bir tərəfdə dayanıb bu çirkin həyat mənzərəsini seyr edən Xəyyam ilə qarşılaşır. Bu da mömin müsəlmanların ruhani atası!.. O dünyada xalqa cənnət satan bu yaramaz bu dünyada milyonların alın təri və qanlı göz yaşları hesabına özü üçün kef məclisi qurmuşdur. Şair sərxoş
272
xəlifəni dayandırıb onun bütün alçaqlıqlarını cəsarətlə üzünə oxuyur. Xəyyamın burada xəlifə ilə qarşılaşması bizə üçüncü pərdədə kəndli üsyanı qəhrəmanı Yusiflə Alp Arslanın qarşılaşdıqı səhnəni xatırladır. Burada Xəyyamın xəlifəyə dediyi sözlər də Yusifin qanlı hökmdara yağdırdığı nifrətləri xatırladır. Bu səhnədə Xəyyamda artıq üsyankar bir şair əhvali-ruhiyyəsi vardır. O indi öz yaradıcılığı ilə kütlələrə, məzlumlara daha yaxın gəlmiş, yusiflərin şairi, üsyankar kəndlilərin, kölələrin əhvali-ruhiyyəsini və saraya, xəlifəliyə qarşı ümumxalq nifrətini ifadə edən mübariz bir şairdir. Xəyyam Müqtədi-Billahı dayandırıb, bir ədalətli hakim bir canini, bir oğrunu tutub mühakimə edən kimi xəlifəni mühakimə edir:
Xalqa cənnət verib o dünyadə, Özün aludəsən bu dünyadə. Səni aldatmasın o göz, qaşlar, Bu səadətdə qanlı göz yaşı var.
Bataraq bir yığın alın tərinə, Nəşə sərpər sənin diləklərinə. Kimdir onlar? Zavallı qurbanlar, Sən də bir duyğusuz, quduz canavar!
Heç şübhə etmək olmaz ki, bu səhnəni yaradarkən Cavid tarixi-ədəbi şəxsiyyət olan Ömər Xəyyamın dini, mövhumatı və ruhaniləri kəskin surətdə qamçılayan rübailərinə əsaslanmışdır. Bəlkə də Ömər Xəyyamın həyatında belə bir hadisə, onun Bağdad xəlifəsi ilə bilavasitə qarşılaşması hadisəsi olmamışdır. Lakin belə bir hadisə olmasa da, dramaturqun yaradıcı xəyalı həqiqətə uyğun və səmimidir. Çünki Xəyyamın əsərləri onun məhz bu ruhda bir şair olduğunu aydın təsdiq edir. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|