Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
261
Əlbəttə, bu əsərdə də qəhrəman – Xəyyam hər kəsdən üstün idi; lakin bu üstünlük onun fövqəladəliyində fantastik, romantik xəyallarında deyil, öz dövrünə görə qabaqcıl, mütəfəkkir şair olmasında idi. Xəyyam sadə bir insan kimi yaşayır, öz fikirlərini təbliğ edir, bu yolda bir çox məhrumiyyətlərə düçar olur, düşmənləri ilə üz-üzə gəlir, onları məğlub edir, dostlarına mehribanlıq göstərir, yaşayır, yaradır, nəhayət, qocalıb, milyonlarca başqa insanlar kimi, öz əcəli ilə ölür. Əsərdə Xəyyamı əhatə edən başqa surətlər də beləcə real, təbii xüsusiyyətləri ilə göstərilmişdi. ―Səyavuş‖ və xüsusən ―Xəyyam‖ ilə Cavid romantik dram yolundan ayrılıb, realist dram – Şekspir dramı yoluna qədəm qoymuşdur. Cavid bir sənətkar dramaturq olaraq ümumiyyətlə təsirli ekspozisiya yaratmaqda çox usta idi. ―Xəyyam‖ dramının ekspozisiyası daha mənalı, cazibəli və mövzuya görə məqsədə daha uyğun idi. İlk səhnədə tamaşaçı Xəyyam dövrünün çox incə şəkildə düşünülmüş, bi-birinə zidd iki mənzərəsini görür. Bir tərəfdən öz əzəməti ilə mütəfəkkir Şərq, mədrəsə həyatı, elm-ürfanla məşğul olan gənc şərqli tələbələr, ikinci tərəfdən dini zehniyyət, xurafat ocağı məscid... Ariflər, alimlər mədrəsəyə, möminlər isə məscidə doğru can atırlar. Mədrəsədə toplaşanlarda dünyəvi hisslər, yaşamaq eşqi coşub daşır, məscidin sakinləri isə dünyadan mümkün qədər tez köçüb getmək qayğısı ilə ibadətə məşğuldurlar. Məsciddən möminlərin səsləri, insanı boş, dilsiz fəzalara, heçliyə çağıran münacat səsi ucalır:
Ey fəzalarda gülümsər əbədi şerü xəyal, O nə qüdrət, o nə həşmət, o nə ahəngü cəlal! Hər düha çırpınaraq səndə arar feyzü kamal, Yenə yox kimsədə əsla səni idrakə macal.
262
Bu, əsrlərdən bəri lal göylərə sığınan insan zəkasının korluğundan, gücsüzlüyündən bəhs açan dindar Şərqdir. Elm- ürfan ocağı olan mədrəsədən isə gənc mütəfəkkir şair Xəyyamın və onun yoldaşlarının insanları həyata, həqiqətə, eşqə, səadətə çağıran və real düşüncəyə əsaslanan alimanə səsi yüksəlir. Xəyyam minacatı dinləyərək kinayə ilə deyir:
X ə y y a m İştə bir səs ki, edər göylərə şaşqınca xitab, O sağır göy əcəba kimsəyə vermişmi cavab? O dərinliklərə, boşluqlara uçduqca xəyal Sanki çırpınmada bir şəhpəri yanmış qartal...
X ə r a b a t i (kinayəli qəhqəhələrlə)
Hər gələn bir yeni əfsanə satar, O qaranlıq dama hər kəs daş atar.
X ə y y a m Xilqətin sirri müəmmadır, əvət, Ürəfa satsa da yüz min hikmət, Burda cənnət quralım badə ilə..
Bu da insanları həqiqət aləminə, həyat, səadət dünyasına çağıran mütəfəkkir Şərqin səsidir. Beləliklə bir tərəfdə – məsciddə ibadət və şəriət, ikinci tərəfdə – mədrəsədə isə məhəbbət və hikmət – dramın ekspozisiyası tamaşaçıya bu ziddiyyətli mənzərəni göstərirdi. Bundan sonra səhnəyə Alp Arslan sarayının misilsiz gözəli gənc Sevda gəlir. O, şair Xəyyamı görmək üçün gizlicə buraya 263
gəlmişdir. Sevdada azadlıq, səadət eşqi ilə çırpınan bir qəlb vardır. Azad yaşamaq onun ən böyük arzusudur.
Bir vəhşi göyərçin kimi mən də Şən könlümü azadə dilərdim. Seyranə çıxıb dağda, çəməndə, Güldükcə günəş mən də gülərdim, Şən könlümü azadə bilərdim.
Lakin saray həyatı ―altun qəfəs‖ Sevdanın azadlığını, ixtiyarını əlindən almış, onu həyat nemətlərindən məhrum etmişdir.
Qəlbimdə sönər incə həvəslər, Dişlər məni altunlu qəfəslər, Ruhumda qopar ən acı səslər, Mən bir quzu olsam da, mələrdim, Şən könlümü azadə dilərdim.
Əsərdə Xəyyam ilə Sevdanın münasibətləri də çox təbii verilmişdi. Sevda hələ Xəyyamı görmədən onu əsərləri ilə tanımış, sevmiş, bu əsərlərdə özünün azadlıq həsrətinin əks olunduğunu görmüş, gənc şairin şeirlərini əzbərləmiş, onları bəstələyib gözəl səslə oxumuşdur:
Bilməz yarının sirrini bir kimsə cahanda, Bax zövqünə tale sənə yar olduğu anda. Mehtabə çıxıb könlünü şad eylə ki, bir gün İzlər də qəmər bizləri, bulmaz bu cahanda.
Bu şeirlərin təsiri altında Sevdaya əsarətdə keçən gənc ömrü daha ağır görünmüşdü. İndi o, bircə gün də olsa, sərbəst yaşamaq üçün bütün həyatını qurban verməyə hazırdır. Sevda Xəyyamı axtarır, bütün camaat və saray əhli məscidə gedirkən
264
o, məscidə deyil, Xəyyamı görmək üçün, gizlicə mədrəsəyə gəlir. Məsciddəkilər ibadəttə ikən Sevda Xəyyamn həyat eşqi ilə çırpınan yeni şeirlərini dinləyir. Həmişə hikmətlə məşğul olan, hələ heç kəsə könül verməyən Xəyyam gənc həyatında birinci dəfə olaraq qəlbən ona yaxın olan, azad ruhlu Sevdanı görüncə buradaca məhəbbətə dair ilk şeirini deyir:
Gəldin də neçin pənbə buludlar kimi axdın, Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın? Şimşək kimi çaxdın da neçin könlümü yaxdın? Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın?
Sərpildi alov ruhuma süzgün baxışından, Sarsıldı bütün mənliyim, ey afəti-dövran! Gəl, gəl, olayım səndəki hər cilvəyə qurban Bilməm niyə getdin, niyə döndün, niyə baxdın?
Saray adamları tökülüb gəlir. Sevdanı zorla Xəyyamdan ayırıb aparırlarsa da, qız nəyin bahasına olursa-olsun, Xəyyamla birləşməyi qərara alır. İkinci pərdədə artıq Xəyyamın tələbəlik illəri qurtarmışdır. Şöhrət, mənsəb arxasınca getməyi alçaqlıq hesab edən, yalnız öz fikirlərini təbliğ etməklə məşğul olub, insanlığa bir xidmət göstərmək istəyən Xəyyam işsiz qalmışdır, ağır maddi ehtiyac içərisindədir. Dramaturq onun ağır günlərini göstərir. Xəyyam saçları uzanmış, pərişan halda çörək pulu üçün kitablarından birini satmaq məqsədilə bazara çıxmışdır. Satmaq istədiyi kitab Şərqin böyük filosofu ibn Sinanın əsəridir. O, kitabı satarkən onun müəllifinin ideyalarını və öz şeirlərini təbliğ etməyi də unutmur:
İbn Sinayi eşitdinmi? Oxu! İştə Şərqin o böyük filosofu, Bax, yaratmış nə böyük xariqələr! Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|