Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
251
keçirərək xaqanlar hakimiyyəti əleyhinə üsyan bayrağı qaldıran Çin məzlumlarına şərəfli nəğmələr oxuyur 1 ‖.
Yenə həmin müəllif 1934-cü ildə ―Səyavuş‖un ilk nəşrinə yazdığı ―Cavid haqqında bir neçə söz‖ sərlövhəli müqəddiməsində haqlı olaraq faciəni ―özünə bəraət qazandıra bilən, yeni keyfiyyətli bir əsər‖ adlandırır. ―Səyavuş‖ Cavidi gəncləşdirmişdir, ―Səyavuş‖un bir çox odlu misraları bizim üçün qiymətli və yüksəkdir‖ deyirdi. Tənqidçinin diqqətini hər şeydən əvvəl Cavidin tarixə olan yeni baxışı cəlb edirdi. Hüseyn Mehdi belə bir düzgün nəticəyə gəlmişdi ki, ―Cavid ―Səyavuş‖ əsəri ilə ictimai ixtilaflar göstərmişdir... Cavid göstərmişdir ki, əsil insanlar əli qabarlılardır, əməkçilərdir. Cavid eyni zamanda əsil qəhrəmanların əməkçi kütlələrdən, əsil insanlar içərisində çıxdığını göstərməyə çalışmışdır‖ 2 . Həqiqətən, Cavidin bu faciəsi Firdovsinin ―Səyavuş‖ dastanı motivləri əsasında yazılsa da, bu motivlərdən çox kənara çıxan tam orijinal bir əsər idi. Məsələn, ―Şahnamə‖də Keykavus səbirli, tədbirli, ağıllı, ədalətli bir şah kimi göstərildiyi halda, Cavidin əsərində bütün əxlaq normalarını tapdalayan, azğın, zülmkar, kütbeyin, qudurğan bir müstəbiddir. Bundan başqa Cavid feodal zülmünü, hakimlərin özbaşınalığını göstərmək üçün, öz əsərinə məzlumların qanını içın Vali surətini də əlavə etmişdi. Firdovsinin ―Səyavuş‖ dastanında xalq
üsyanlarını göstərən kiçik bir epizod belə olmadığı halda, Cavid xalq üsyanlarını göstərməyə xüsusi fikir vermiş və Altay kimi bir üsyançı qəhrəman surətini yaratmışdır; Yalçın və onunla əlaqədar hadisələrlə hakimlərin xalqa olmazın əzab-əziyyət verdiklərini göstərmişdir. ―Səyavuş‖ dastanında saray və hərəmxana həyatının ziddiyyətləri göstərilmədiyi halda, Caviddə bu cəhət ilk
1 ―İnqilab və mədəniyyət‖ 1933 № 1. 2 ―Səyavuş‖, Bakı, Azərnəşr, 1934, müqəddəmə. 252
planda idi. Firdovsi Səyavuşu əsasən şahlığa sadiq və hakimliyə həvəskar göstərdiyi halda, Caviddə Səyavuş tac-taxt düşməni, saraylara nifrət edən, xalq kütlələr inə yaxın bir qəhrəmandır. Rüstəm surətinə də Cavid geniş yer vermiş, onu Səyavuşun məsləkdaşı, vətənpərvər bir qəhrəman kimi canlandırmışdı. Cavidin Südabə surəti də Səyavuş dastanındakı Südabədən fərqlənirdi. Firdovsi Südabəni əsasən hiyləgər bir qadın kimi göstərmişdi. Cavid həmin motivi saxlamaqla bərabər, bu qadının səmimi mənəvi iztirablarını da vermişdi. Cavidin Südabəsi, eyni zamanda, güclə saraylara alınan, öz vətənindən, elindən ayrı düşən, həyatında çox haqsızlıq gördüyü üçün sərtləşmiş bədbəxt bir qadın, qəfəsə salınmış bir quşdur. Tarixi mövzuda yazdığı əvvəlki ―Topal Teymur‖ əsə- rindən tamamilə fərqli olaraq, bu faciədə Cavid feodal dünyasının, şah-sultan hökmranlığının xalqlar həyatında törətdiyi fəlakətləri, saray həyatının rəzalətlərini və zəhmətkeş kəndlilərin feodal özbaşınalığına qarşı mübarizəsini ön planda göstərməyə çalışmışdı. Zahirdə əsərin qəhrəmanı Səyavuş idisə də, əslində dramaturqun daha çox rəğbət bəslədiyi üsyançı kəndlilərin başçısı Altay və onu əhatə edən üsyançı kəndlilər idi. Səyavuşu da dramaturq saraya qarşı duran, kütlələrə yaxın, demokratik əhvali-ruhiyyəli bir qəhrəman kimi göstərmişdi. Şah nəslindən olduğuna baxmayaraq, erkən anasını itirdiyindən, uşaqlıqdan Zabilistanda bir kənddə, sadə, namuslu adamların əhatəsində böyümüş Səyavuşda kəndlilərə məxsus sadə, mehriban bir ürək vardır. Səyavuşun təlim-tərbiyəsi ilə xalqın sevimlisi olan qəhrəman Zal oğlu Rüstəm məşğul olur. Rüstəmin tərbiyəsi ilə o, gözəl ruhlu bir insan və yenilməz qəhrəman olur. Səyavuş atası Keykavusun əmri ilə sa- raya çağırılır. Ürəkdən bağlı olduğu kənddən ayrılmaq 253
onun üçün çətin olsa da, şah əmrini yerinə yetirməyə məcbur olur (Firdovsidə isə Səyavuş öz arzusu ilə sa- raya, atasının yanına getməyə can atır). Yola çıxarkən səmimi çöhrəli, ağsaçlı bir qadın, bir el anası Səya- vuşun alnından öpüb, ona xeyir-dua verir. Bu el anası- nın xeyir-duası bizə böyük Nizaminin əsərlərində şah- lara öyüd-nəsihət verən dünya görmüş ağsaçlı qadınla- rın arzularını xatırladır (bu ana surəti Firdovsidə yoxdur). Ağsaçlı qadın Səyavuşa deyir:
Zalımla məzlumu, sakın, bir tutma, Yediyin ətməyi, duzu unutma! Hər ölkəyə varsan, bizi anarsın, Nasırlı əllərə açır, yanarsın. Şən saraylar məğrur etməsin səni, Düşün daim yoxsulların dərdini. Uyma evlər yıxan, kinli şahlara, Acı, köküsləri yaxan ahlara! Biz səni bəslədik, çalış adil ol! Haydı, yavrum, şanlı yol, uğurlu yol!
Səyavuş isə: Sağlıqla, ey böyük, möhtərəm ana! Sən anadan daha yaxınsan bana 1 — — sözləri ilə ağsaçlı qadınla vidalaşır. El anasının nəsihəti, tapşırıqları özünün gələcək həyat yolunu müəyyənləşdirməkdə Səyavuşa böyük kömək edir. Səyavuş saraya gəlir. Burada kənddəki sadəlik, sə- mimiyyətdən əsər belə yoxdur. Gənc qəhrəman gələn kimi onu saray çəkişmələri əhatə edir; münəccimdən
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 389. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|