Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
265
Lakin nə kitab alan var, nə də Xəyyamın sözlərinə qulaq asan. Bazarda köhnə yoldaşları Rəmzi və Xərabati Xəyyamı tapır. Onlar əvvəlcə dostlarını tanımırlar. Sonra tanıyınca ―Böyük şairə çətinliklər çox üz verə bilər‖ deyə ona təsəlli verməyə çalışırlar. Xəyyam onlara anladır ki, onu üzən, düşündürən maddi çətinlik deyil, sözünün, sənətinin qiymətləndirilməməsi, cahil müftilər, şeyxlər tərəfindən təqib olunmasıdır:
Şairmi? Sakın, duyduğum ilhamı duyan yox! Şeirimdəki əsrarı bilən yox. Yox oxşayacaq ruhimi bir cüzi səadət, İzlər məni hər dürlü fəlakət. Gənc ömrümü atəşli tikanlar gəmirirkən, Üsyan edərim varlığa birdən...
Şair dostlarına bildirir ki, həqiqəti söylədiyinə görə nəinki cahillər, anlamazlar, hətta anlayanlar, qananlar da ondan üz çevirmişlər. Bu pərdədə də dramaturq yenə təsirli bədii təzad yaradır. Bir tərəfdən musiqi səsləri ucalır. Alp Arslan qələbə ilə müharibədən qayıdır, ikinci tərəfdən əsarətdə yaşayan zəhmətkeşlərin ah-naləsi göylərə yüksəlir. Üsyan edən kölələrin və yoxsul kəndlilərin başçısı Yusifi qolları zəncirli gətirirlər. Yusif tezliklə edam ediləcəkdir. Cavid 1930-37-ci illərdə yazdığı bir sıra başqa əsərlərində olduğu kimi, bu əsərdə də kəndli üsyanı qəhrəmanı surətini yaratmışdı. Bu səhnədə Sevda da saray qızları ilə bərabər gəzməyə çıxmışdır. Lakin onun diqqətini müharibədən qələbə ilə dönən Alp Arslanlar deyil, pərişan saçlı şair Xəyyam cəlb edir. Sevda kimsədən çəkinmədən camaat arasında Xəyyamı axtarır. Saray qızları bu ehtiyatsızlığa görə onu danlarkən Sevda qətiyyətlə cavab verir: 266
Sus, onda fəzilət var, Qüvvət və cəsarət var. Çırpınmada, bax, könlüm, Bilməm ki, nə hikmət var?
Xəyyamın tələbə yoldaşlarından Əbülqasım Nizamülmülk öz biliyi, bacarığı sayəsində sarayda böyük vəzifəyə çatcaq, dostu Xəyyamı yanına çağırıb, ondan nə umduğunu soruşur. Xəyyam çox sadə bir töhfə – bir əkin yeri, bir də bağça istəyir. Nizamülmülk Xəyyamı Alp Arslana təqdim edir. Bu məclisdə Sevda mənalı şeirlər oxuyur. Şeirlərdən xoşu gələn hökmdar Sevdanın bütün arzularını yerinə yetirməyə söz verir, ondan nə istədiyini soruşur. Sevda əvvəlcə:
Söylənən şeiri yaratmış Xəyyam, Könlüm ancaq alır ondan ilham. –
– deyib, sonra ürəyindən keçəni açıb söyləyir: ...Əmr edin şən könlünü şair mənə versin.
Hökmdar məcburiyyət qarşısında qalıb, razılıq verir. Xaqan sonra Xəyyamdan nə istədiyini soruşur. Xəyyam kəndli üsyanı başçısı Yusifin azad edilməsini xahiş edir. Alp Arslanın əmri ilə kəndli üsyanı başçısı Yusifi gətirib, qollarından zənciri açırlar. Lakin Yusif tamamilə başqa biçimli bir adamdır. O yalnız öz azadlığını deyil, əsarətdə yaşayan bütün kəndlilərin, kölələrin azadlığını düşünür. Hökmdarın mərhəmətini nifrətlə qarşılayan Yusif cəsarətlə onun bütün zülmkarlığını, xəyanətlərini üzünə deyir:
Sən iştə zəhər kasələrindən səhər-axşam Sondun bizə badə. 267
Evlər təməlindən yıxılıb, qalmadı bir dam,
Sən etdin iradə. Var-yox getdi, o bayquş xilafətə.
Qoydun bizə minnət. (Acı qəhqəhələrlə) Onlar nə verirlər sənə? Əfyunlu hədiyyə
Zəm-zəm suyu, cənnət... Yıprandı xurafat ilə başlarda beyinlər,
Sənsən buna rəhbər. Xırsızlara olduq kölə, yetməzmi səfalət?
Bitməzmi bu zillət? Hökmdar cəlladı səsləyib, Yusifin boynunu vurmağı əmr edir. Yusif isə ona imkan vermədən qoynundakı xəncəri çıxarıb Alp Arslanı öldürür. Kəndli üsyanı qəhrəmanını da saray əyanları öldürür. Beləliklə, başqa səhnələrdə olduğu kimi, bu səhnədə də dramaturq kəskin təzadlar yaradır: bir tərəfdə səmimiyyət, dostluq, yoldaşlıq, yaxşı insanların bir-birinin qeydinə qalması, bir-birini müdafiə etməsi, məhəbbətin insanları birləşdirən böyük qüdrəti, şeir, musiqi... İkinci tərəfdə isə bünövrəsi zora istibdada əsaslanan qan və ölüm səhnələri... Bundan sonra gələn səhnələrin birində Xəyyam rəsədxanada elmi tədqiqatla məşğuldur. O, tələbələri arasında özünün izlədiyi yeni fəlsəfənin, din-xurafat əleyhinə yazılmış yeni şeirlərini təbliğ edir. Başqa bir səhnədə şair ailədə verilir. O, sevgilisi Sevda və dostları ilə xoşbəxtdir. Lakin bu səadət uzun sürmür. Sarayda hakimiyyət uğrunda qanlı çəkişmələr başlanır, şöhrət, mənsəb düşkünü Həsən Səbbah Alp Arslanın oğlu Məlik şahı və onun vəziri Nizamilmülkü öldürməyə hazırlaşır. Fanatik müftilər və şeyxlər Xəyyamın xalq arasında nüfuzunu qırmaq üçün fitnələr hazırlayırlar. Gənc Sevda bu fitnə-fəsadın ilk qurbanı olur. Həsən Səbbahın Nizamülmülkü zəhərləmək üçün hazırladığı zəhərləmək üçün hazırladığı zəhər kasasını
268
bilmədən Sevda içir və dərhal şam kimi sönüb gedir. Xəyyamın şairanə ömrünün şən çağları da bununla bitmiş olur. Dramın yeddinci səhnəsi ―Hamlet‖ faciəsinin qəbristanlıq səhnəsini xatırladır. Qəbirqazanlar hərə öz külüngünə rast gələn qafa tasını götürüb onun sahibinin sağ ikən tutduğu alçaq əməllər haqqında məlumat verir. Bu quru kəllələrin sahiblərinin biri sözgəzdirən, aravuruşduran, hiyləgər tülkü, biri xəsis, biri mömin və sair imiş...
Birinci məzarçı Yoxdur ömrün sonu, yaxud gerisi. Olsa kurnaz nə qədər bir tülkü, Boğazından çıxacaqdır dərisi...
Haydı rədd ol buradan, kirli qafa! İkinci məzarçı
Söylə, anlat o kimindir, əcəba? Birinci məzarçı
Bu hərif varlı bir axmaqdı, xəsis, Nazlı bir yosmaya olmuşdu ənis. Yetişib var-yoxunu oynaq qadına, Yedirir hər gecə oynaşlarına.
İkinci məzarçı (Bir əyri fəqərə sütunu gəmiyini çıxararaq gülür) Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|