Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
288
şəklində meydana çıxır; bunun əksinə nə qədər pis, arzuedilməz xüsusiyyətlər varsa, bunlar da xudbinlik, paxıllıq, bədxahlıq, avamlıq, dini
təəssübkeşlik, qısqanclıq, hərbculuq, zalımlıq, qəddarlıq və sair mənfi ehtiraslar şəklində canlandırılır. ―Şeyx Sənan‖, ―Xəyyam‖, ―İblis‖ kimi dramlarla yanaşı Cavid ―Maral‖, ―Uçurum‖, ―Afət‖ kimi ailə, məişət dramlarının da müəllifidir. Bu əsərlərin hər üçü faciədir. Bu faciələri doğuran səbəblər isə müxtəlifdir. ―Maral‖da gənc azərbaycanlı qız Maralın faciəli ölümünə səbəb mühafizəkar mülkədar əxlaqı, mülkədar zülmüdür. Başqa sözlə bu faciə də burjua-feodal cəmiyyətinin ailələrdə doğurduğu ümumi faciələrdən biridir. Əsərdə mülkədarlığın öz içərisindən çıxmış yeniyetmə, romantik, sentimental gənclər — Cəmil bəy, Nadir bəy, Humay və başqaları mühafizəkar mülkədar zülmü və əxlaqına qarşı çıxırlar. Lakin bu yeniyetmələr cəbhəsi zəif, gücsüz göstərilir. Bu zəiflik də əsərə müəyyən dərəcədə melodramatizm, romantik, sentimental dram
xüsusiyyətləri gətirir. Maralın daim öz taleyini düşünüb ah-zar etməsi, Cəmil bəyin ümumiyyətlə insanların yer üzündəki əməlindən şikayətlənməsi, mühafizəkar mülkədar zülmünə qarşı sadəcə zarıyıb inildəməsi buna misal ola bilər. ―Uçurum‖ və ―Afət‖ isə, ―Maral‖dan fərqli olaraq, daha çox səhvlər dramı şəklində meydana çıxır. ―Uçu- rum‖da gənc rəssam Cəlalın öz gözəl arvadı Göyərçinin təmiz məhəbbətinə xəyanət edib, Paris rəqqasəsi Anjelə aludə olması, ―Afət‖də Afətin Qaratayın yalanlarına uyub, öz ərini zəhərləməsi, Altunsaçın Qaratayın hiylələrinə inanması və hər iki ailədə yüksək əxlaqi ideyaların tapdalanması dəhşətli faciələr doğurur. ―Maral‖da olduğu kimi, bu əsərlərdə də ailə, əxlaq normalarına qarşı duran qüvvələrin (―Uçurum‖da İldırım, 289
Əkrəm, ―Afət‖də Alagöz, Ərtoğrul, Yavuz, Oqtay) əsas qismi zəif, gücsüz, sentimental gənclər olduğundan bu xarakterlər istər-istəməz hər iki drama melodramatizm xüsusiyyətləri gətirmişdir. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Cavidin məişət dramlarında melodramatizm və ya sentimental, romantik dram xüsusiyyətlərini sadəcə bir forma hesab etmək olmaz. Həmin əsərlərə bu xüsusiyyətləri gətirən, hər şeydən əvvəl hadisələrin məzmunu, xarakteridir. Digər tərəfdən, bu əsərlərə sentimental, romantik ün- sürlər gətirən — mənfi surətlər deyil, əsasən müsbət və ya ziddiyyətli tiplər, xarakterlərdir. Məsələn, ―Maral‖ dramını alaq. Burada nə canavar təbiətli mülkədar Turxan bəy, nə də onun zorakılığına şəriət donu geydirən Qazı sentimental, romantik surətlər sayıla bilməzlər. Əksinə, bunlar bir qədər də vulqar, kobud ―realistlərdir‖. Burada romantik, sentimental əhvali-ruhiyyəli surətlər əsasən Maral, Cəmil bəy, Bəypolad, Aslan bəy kimi nəcib ruhlu, xeyirxah, yeni hisslər və arzularla yaşayan gənc yeniyetmələrdir. Lakin onlar, eyni zamanda, ifrat hissiyyatçı, xəyalpərvərlərdir. Faciəyə romantik, sentimental və melodramatik ünsürlər gətirən də bu gənclərin əhvali-ruhiyyəsi, həyata münasibətləridir. Eləcə də ―Afət‖ faciəsində nə əyyaş Özdəmir və Xandəmiri, nə də əxlaqsız Qaratayı, Kaplan və Qorxmazı sentimental, romantik surət saymaq olmaz. Bunlar da hamısı incə hisslərdən, xəyallardan uzaq olan, pozulmuş, qaba adamlardır. Bu faciədə də romantik, sentimental surətlər əsasən Alagöz, Ərtoğrul, Yavuz kimi təmiz əxlaqlı gənclərdir. Lakin bu gənclər də həddindən artıq xəyalpərvər, hissiyyatçıdırlar. Eyni xüsusiyyəti ―Uçurum‖ faciəsində də görmək olar. Cavidin ailə, məişət dramlarında bəzən mənfi mənada dramatik toqquşmalara, macəra dramı ünsürlərinə də rast
290
gəlmək olur. Məsələn, ―Uçurum‖da gənc İldırımın Cəlalı Anjelin torundan xilas etmək xatirinə Paris rəqqasəsinə yalandan məhəbbət elan etməsi, qısqanc Edmonun Anjelin dalınca Parisdən İstanbula gəlməsi çox süni təsir bağışlayan hadisələrdir. ―Afət‖ dramında epizodik surətlər olan iki gənc zabitin — Kaplan və Qorxmazın hərəkətləri, özlərini süni surətdə Afətə və başqalarına sevdirməyə çalışmaları sadəcə konflikti qüvvətləndirmək xatirinə düşünülmüş qeyri-təbii vəziyyətlərdir. ―Maral‖da Aslan bəy ilə Maral arasındakı çox zəif, ötəri verilmiş məhəbbət haqqında da eyni sözləri demək olar. Macəra dramı ünsürlərinə ―Topal Teymur‖da Olqa ilə Orxan arasında olan münasibəti, bunların İldırım Bayazid sarayındakı fəaliyyətlərini də misal göstərə bilərik. Cavidin yaxşı dramlarından olan ―Şeyda‖ faciəsində Roza ilə Şeyda və Əşrəf arasındakı münasibət, qara geyimli mələk surəti əsas hadisə ilə əlaqəsi olmayan və dramaturq tərəfindən şüurlu surətdə effekt yaratmaq xatirinə əsərə əlavə edilmiş macəralı hadisələrdir. Lakin bu macəra və süni intriqa ünsürlərini biz Cavidin ―İblis‖, ―Şeyx Sənan‖, ―Səyavuş‖, ―Knyaz‖ və ―Xəyyam‖ kimi əsərlərində, demək olar, görmürük. Cavidin dramaturgiyasında fantastik dram ünsürləri də xüsusi yer tutur. Bu ünsürlər müxtəlifdir. Bəzən onlar mövhumi surətlər şəklində, bəzən teyflər, ruhlar, ölülərin canlanması şəklində, bəzən də sayıqlamalar, yuxuda görülən hadisələr şəklində yaradılır. Məsələn, ―İblis‖də İblis,
Mələk, ―Şeyda‖da Qara geyimli
mələk, ―Peyğəmbər‖də Skelet və Mələk fantastik surətlərdir. Bu mövhumi surətlərin hərəsi müəyyən bir məqsədə görə yaradılmış, hərəsi müəyyən bir fikri, ideyanı təmsil edir. Məsələn, ―İblis‖də İblis ―hər kəsə xain olan insan‖dır, Mələk sülh, əmniyyət arzularının timsalıdır. ―Şeyda‖da ―Mən oyam ki, bütün ağlar gözlər, yaralı könüllər, bütün
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|