Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CAVĠDĠN DRAMLARINDA SƏNƏTKARLIQ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ
282
BEŞİNCİ FƏSİL
SƏNƏTKARLIQ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ
Cavidin dramları əsas etibarı ilə xarakterlər dramıdır. Lakin bu xarakter dramlarını bir-birindən kəskin surətdə fərqləndirən spesifik dram xüsusiyyətləri də vardır. Bu xüsusiyyətlər müxtəlifdir. Məsələn, ―Şeyx Sənan‖ və ―Xəyyam‖ xarakterlər dramı olmaqla bərabər, həmçinin fəlsəfi dramlardır. Amma bu iki əsəri də bir-birindən fərqləndirən cəhətlər vardır. ―Şeyx Sənan‖ faciədir. Burada qəhrəmanın taleyi fəlakətlə nəticələnir. ―Xəyyam‖ isə dramdır. Burada fəlakət deyil, müəyyən dərəcədə peripetiya (qəhrəmanın taleyinin birdən-birə dəyişməsi) xətti əsas götürülmüşdür. ‖Şeyx Sənan‖ təəssübkeş dindarların təqibinə məruz qalıb, özünü Xumarla bərabər faciəli surətdə məhv etdiyi halda, Xəyyam qoca yaşlarında, təbliğ etdiyi ideyaların geniş yayıldığı və gənc nəsil, Nişapur gəncləri tərəfindən qayğı ilə əhatə edildiyi bir zamanda öz əcəli ilə ölür. Bu iki əsəri başqa bir xüsusiyyət də fərqləndirir. ―Şeyx Sənan‖ fəlsəfi dram olmaqla bərabər, daha çox bir məhəbbət dramıdır. ―Xəyyam‖da da nakam bir məhəbbət xətti vardır (Xəyyam ilə Sevdanın bir-birini sevməsi, Sevdanın gənc ikən ölməsi), lakin burada fəlsəfi dram xətti daha əsaslı və ardıcıldır. Bütün bu fərqləri ilə bərabər, növlərinə görə hər iki əsər fəlsəfi məzmunlu xarakterlər dramıdır. Cavidin dramlarının çoxu xarakterlər dramı olmaqla, eyni dərəcədə ehtiraslar dramı şəklində yaradılmışdır. Bu əsərlərdə üz-üzə gələn, çarpışan qüvvələr birinci növbədə müsbət-mənfi xarakterlər, müsbət-mənfi ehtiraslardır. Bu ehtiraslar çox müxtəlifdir, rəngarəngdir: idrak
eşqi, xeyirxahlıq, 283
insanpərvərlik, sülhpərvərlik, azadlıq, vətənpərvərlik kimi müsbət insan ehtirasları ilə şöhrətpərəstlik, qısqanclıq, mənsəbpərəstlik, əyyaşlıq, dindarlıq, bədxahlıq, hərbculuq kimi mənfi ehtiraslar qarşılaşır. Məsələn, ―Xəyyam‖ dramında şair- filosof Xəyyamda başlıca ehtiras yüksək idrak eşqidir ki, bu surətin əsas, aparıcı xarakteri kimi meydana çıxır. Xəyyam, hər şeydən əvvəl, ağıl, mərifət aşiqi, zəmanəsinə görə çox-çox yüksəlmiş mütəfəkkir şairdir. Köhnəlmiş etiqadları, adət- ənənələri, köhnəlmiş əxlaq normalarını, dini, fanatizmi və asketizmi yıxıb dağıtmaq, onun yerində real düşüncəni, rasionalizmi əsaslandırmaq Xəyyamın varlığında ən qüvvətli bir ehtirasa çevrilmişdir. Diqqəti cəlb edən başqa bir cəhət də budur ki, bu xüsusiyyət, yəni, Xəyyamın idrak, mərifət ehtirası sanki əsərdə başqaları arasında da paylaşdırılmışdır. Bu ehtiras az və ya çox Xəyyamın dostlarında, həmdərdlərində, Xacə Nizam, Rəmzi, Xərabati, Vəfa, Səfa və Sevdada, üsyançıların başçısı Yusifdə, hətta epizodik surətlərdən olan qəbirqazanlarda və erməni kəndlisində də vardır. Bunlar da dindar fanatikləri, müftiləri, müridləri, xəlifəni Xəyyam kimi tənqid edir, onlara gülür, cənnət, cəhənnəm əfsanəsini, asketizmi lağa qoyurlar. Beləliklə vahid bir ideya müsbət planda verilib, ayrı-ayrı fərdi xüsusiyyətlərə malik olan bu surətlər arasında müştərək ehtiraslar, hisslər, arzular, qənaətlər və dolayısı ilə də dostluq, mehribanlıq, səmimiyyət, sədaqət şəklində təzahür edir, şöhrətpərəstlik, hakimiyyət, dindarlıq kimi mənfi ehtiraslara qarşı durur. Buradan aydın görünür ki, Cavid mütləq mücərrəd ehtiraslar tanımır. Onun dramlarında ehtirasları və xarakterləri, hər şeydən əvvəl, ideya və dünyagörüşü müəyyənləşdirib istiqamətləndirir. Odur ki, vahid bir görüş ətrafında birləşmiş müsbət ehtiraslar, bir-birinə yaxın meyllər başqa bir görüşlə müəyyənləşmiş mənfi ehtiras və meyllərə qarşı durur.
284
―Xəyyam‖da bu xüsusiyyət daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Burada baş qəhrəman — Xəyyam fərdi xüsusiy- yətlərinə görə müstəsna olsa da, qara qüvvələrə qarşı mübarizədə tək deyildir. Sevda, Xacə Nizam, Vəfa, Sə- fa, Rəmzi və Xərabati də onun tərəfindədirlər. Onlar da hərə öz mövqeyinə və anlayışına görə eyni ehtirasla qara qüvvələrə müqavimət göstərir. Eyni mahiyyəti olan ehtirasların, meyllərin müsbət planda verilmiş surətlər arasında paylaşdırılması isə öz-özlüyündə dramın fəlsəfi bir dram kimi əsas janr xüsusiyyətini möhkəmləndirib əsaslandırır. Beləliklə, ―Xəyyam‖da bir-birinə zidd olan aparıcı ehtiraslar qruplaşması əmələ gəlmişdir. Bu xüsusiyyəti biz bir qədər başqa mənada ―Şeyx Sənan‖ faciəsində də görürük. Bu əsərdə faciənin qəh- rəmanı Sənan surətində başlıca ehtiras, keyfiyyətcə Xəyyamdan fərqli olaraq, məhəbbət ehtirasıdır. Sənan da ağıl, mərifət aşiqidir. Bu ehtiras ona da yad deyildir. Lakin Sənanda həmin cəhət çox vaxt məhəbbət ehtirası ilə bağlı şəkildə meydana çıxır. Fəlsəfi məzmun daşıyan və son nəticədə bütün əzəməti ilə dini təəssübkeşliyə qarşı duran təmiz, yüksək məhəbbət ehtirası! Sənan bütün dini müqəddəsatı tapdalayıb, insanlar arasında olan məhəbbəti hər şeydən yüksək tutur. ―Xəy- yam‖da olduğu kimi, bu əsərdə də biz ümumi məhəbbət ehtirasının başqa surətlər arasında da paylandığını görürük. Bu məhəbbət ehtirası on altı ildən artıq Sənanın eşqi ilə yaşayan ərəb qızı Zəhrada da eyni dərəcədə qüvvətli, əzəmətli və davamlıdır. Gürcü qızı Xumarda, Xumarın eşqi ilə çırpınan gənc gürcülərdə, hətta gözəl bir qadına aşiq olduğu üçün ağlamaqdan gözləri tutulan İkinci korda da bu məhəbbət ehtirası vardır. Əsərdə nəcib ərəb qızı Üzranın Zəhraya, Şeyx Hadinin, Oğuz və Özdəmirin Sənana, gözəl ruhlu Ninanın Xumara olan məhəbbəti də eyni məhəbbət ehtirası ilə əlaqədardır ki, Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|