Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
297
təşkil edən xarakterlər dramı xüsusiyyətləri ilə (―İblis‖, ―Afət‖, ―Səyavuş‖da göründüyü kimi) vəziyyətlər dramı ünsürləri birləşir. Cavidin dramlarında müxtəlif mənfi, müsbət xa- rakterlər arasında baş verən ziddiyyətlər, toqquşmalar çox yerdə ictimai həyat ziddiyyətlərini, müxtəlif ictimai fikir toqquşmalarını ifadə edir. Başqa sözlə şəxslər, fərdlər arasındakı konflikt ictimai həyat və ictimai görüş konflikti kimi təzahür edir. Məsələn, ―Ana‖da Xanpolad, İsmət və Səlimin Orxan və onun qatil dostları ilə qarşılaşması aşağı təbəqədən olan, təmiz əxlaqlı, nəcib, ancaq hüquqsuz vətəndaşlarla qudurğan xanzadələr arasındakı ictimai konflikti müəyyən dərəcədə ifadə edir. ―Maral‖da yoxsul müəllim ailəsindən olan kimsəsiz Maral, gənc ziyalılardan Cəmil, Humay və Nadir bəylə mühafizəkar mülkədarlar arasındakı toqquşma mülkədar əxlaqı və ruhani görüşləri ilə, şəriət ehkamları ilə maarifçi, liberal ziyalı görüşləri arasındakı ziddiyyətdən doğur. ―Şeyda‖ dramında ictimai konflikt daha aydın şəkildə təzahür edir. Bu faciədə Şeyda, Məsud, Rauf, Musa, Yusif kimi mühərrir və mürəttiblərlə sahibkar mətbəə müdiri Məcid əfəndi arasında olan toqquşma fəhlə sinfi ilə kapitalistlər arasındakı ziddiyyətin bir nəticəsi kimi göstərilir. ―Şeyx Sənan‖da dindar, fanatik şeyxlər və papaslarla dinə şübhə ilə yanaşan ariflər arasındakı ziddiyyət iki müxtəlif ictimai görüşün, feodal dünyagörüşü olan
dindarlıqla dini
şübhəçiliyin toqquşması şəklində təzahür edir. ―Uçurum‖da Qərb burjua-zadəgan əxlaqı ilə Şərqin patriarxal ailə, əxlaq prinsipləri üz-üzə gəlir, dramaturq yüksək əxlaqi ideyaların tapdalanmasının acı nəticələrini göstərir. ―İblis‖də, passiv, seyrçi şəkildə olsa da, XX əsrin sülh ideyaları ilə müharibə ideyaları toqquşur. ―Afət‖də Ərtoğrul və Alagöz kimi yeniyetmələrlə Özdəmir və 298
Qaratay kimi əyyaşların üz-üzə gəlməsi insanpərvərlik, xeyirxahlıq, təmiz ailə münasibətləri ideyaları ilə burjua əxlaqı ideyaları üz-üzə gəlmiş olur. ―Knyaz‖da Antonla Knyazın və yalançı sosialist Şakronun üz-üzə gəlməsi azadlıq, demokratiya ideyaları ilə burjua-mülkədar ideyalarının toqquşmasını təmsil edir. ―İblisin intiqamı‖ faşizm, müharibə ideyaları ilə sülh ideyalarının toqquşmasını əks etdirir. ―Səyavuş‖da Səyavuş və üsyançı kəndlilərlə saray, feodal əyanları, şahlar, valilər arasındakı toqquşma feodal ictimai quruluşu ilə xalq arasındakı ziddiyyəti göstərir. ―Xəyyam‖da şair, filosof Xəyyam və onun tərəfdarlarının saray əyanları, müftilər və xəlifələrlə üz-üzə gəlməsi bir tərəfdən orta əsrin hakim
dini ideyaları ilə materialist dünyagörüşü arasındakı ziddiyyəti göstərirsə, ikinci tərəfdən də sarayla kütlə, xalq arasındakı ziddiyyəti göstərir. Klassik dramaturgiya tələblərinə uyğun olaraq, bu dramlarda konfliktlərin eyni zamanda ata ilə oğul (―Maral‖), ərlə arvad (―Afət‖, ―Uçurum‖), qardaşla qardaş (―İblis‖) arasında baş verməsi, hakimiyyət ideyaları ilə azadlıq ideyaları, müharibə ideyaları ilə sülh ideyaları arasındakı toqquşma dramatizmi, dramların təsir gücünü daha da qüvvətləndirmiş olur. Cavidin sənətkarlığı onun əsərlərinin kompozisi- yasında da özünü aydın göstərir. Cavidin dramlarının çoxu mürəkkəb süjetli olub, iki və ya bir neçə paralel xətli süjet quruluşuna malikdir. Bu paralel xətlərdə isə möhkəm səbəbiyyət əlaqələri vardır. Məsələn, ―Maral‖ faciəsində Maral-Turxan bəy xətti ilə yanaşı (altmış yaşlı mülkədara satılmış on altı yaşlı Maralın sonsuz iztirabları) bir-birini sevən, anlayan, qiymətləndirən yeniyetmə Cəmil və Humay xətti verilir və demək olar ki, bu iki xətt — bir-birini tamamlayan paralel süjet xətləri kimi inkişaf edir. Yaxud ―Afət‖ 299
faciəsində Afət-Özdəmir, Afət-Qaratay, Afət-Kaplan, Altunsaç-Kaplan, Afət-Qorxmaz, Ərtoğrul-Altunsaç, Ərtoğrul-Alagöz, Yavuz-Alagöz, Oqtay-Alagöz, Qaratay- Altunsaç kimi bir çox dramatik xətlər meydana çıxır. Lakin bütün bu paralel xətlər ustalıqla əsas hadisənin, ailə faciəsinin səbəbkarı olan Afət və Qaratay xətti ətrafında mərkəzləşdirilmişdir. Başqa sözlə, bütün müxtəlif xətlər əsərin baş qəhrəmanı Afət ətrafında dolaşır, onun taleyi ilə əlaqələndirilir. Müxtəlif dramatik xətlərin baş qəhrəman ətrafında dolaşması ―Xəyyam‖da daha sənətkarlıqla verilmişdir. Bu dramda Xacə Nizam-Həsən Səbbah, Yusif-Alp Arslan, Həsən
Səbbah-Rəmzi-Vəfa, Xərabati-Səfa arasında yaranan dramatik vəziyyətlər hamısı Xəyyamın taleyi ilə əlaqələndirilmişdir. Əlaqədar paralel xətlər, mürəkkəb süjet quruluşu ―Şeyx Sənan‖, ―Uçurum‖, ―İblis‖, ―Səyavuş‖, ―Knyaz‖ dramlarında da aydın görünməkdədir. Bunlardan yalnız ―Şeyda‖ faciəsi süjet quruluşuna görə fərqlənir. Bu əsərdə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Roza-Şeyda xətti ilə faciənin əsas süjet xətti olan Məcid əfəndi-Şeyda-Qara Musa xətti birləşmir. Sevgi xətti havada qalır. Başqa sözlə, paralel xətlər arasındakı səbəbiyyət əlaqələri qırılır. Rozanın dramı əsas dramatik hadisə qarşısında çox sönük görünür. Cavid öz dramlarında əsas hadisələrlə, əvvəldən-axıra qədər davam edən dramatik xətlərlə yanaşı, ayrı-ayrı dramatik səhnələrdən də istifadə edir. Bu səhnələrin çox ustalıqla işlənildiyindən və əsas
hadisələrlə əlaqələndirildiyindən ümumi vəhdəti daha da qüvvətlidir. Məsələn, ―Xəyyam‖da məzarçıların səhnəsi, ―Səyavuş‖da üsyançı Yalçının öldürülməsi, ―Knyaz‖da qoca alman qadınının öz əri ilə rəqqası haqqında söhbətləri, ―Şeyx Sənan‖da Şeyx Hadinin Sənanı yuxuda görməsi, ―Maral‖da aşığın mahnı oxuması müvəffəqiyyətlə
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|