49
Mənbə: EBRD Transition Report 2000 və 2001;
müəlliflərin hesablamaları.
Qeydlər: MDB = Müstəqil Dövlətlər Birliyi; MġAÖ =
Mərkəzi və ġərqi Avropa Ölkələri.
Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının
hesablamaları
Diaqram 1.5: Ġnflyasiya və nominal məzənnə
Diaqram 1.6: Fiskal kəsir (ÜDM-də%)
50
1.6.
Azərbaycanın bazar iqtisadiyyatına keçidi 1992-ci ilin əvvəlində baĢlamıĢdır. Həmin
dövr üçün qiymətlərin çoxu liberallaĢmıĢ, yeni pul vahidi (manat) tədavülə buraxılmıĢ, BirbaĢa
xarici investisiyalar haqqında Qanun qəbul olunmuĢ, Mərkəzi Bank haqqında Qanun qüvvəyə
minmiĢdir. Bu addımlar Azərbaycan iqtisadiyyatını keçmiĢ SSRĠ dövlətlərində yaĢanan
problemlərdən qorumuĢ, rubl məkanından çıxıĢı və daxili qiymətlərin dünya qiymətlərinə
uyğunlaĢmasını təmin etmək üçün valyuta siyasətinin hazırlanmasını asanlaĢdırmıĢdır. 1992-ci
ilin yanvar ayında qiymətlərin liberallaĢdırılmasından sonra ölkədə inflyasiya üçrəqəmli göstərici
ilə ölçülürdü, lakin sonrakı illərdə inflyasiyanın qarĢısı alınmıĢdır (Diaqram 1.5). Belə ki, xarici
valyuta üçün qara bazarın və çoxsaylı məzənnələrin aradan qaldırılması milli valyutanın geniĢ
devalvasiyasını tələb edirdi (Diaqram 1.5).
1.7.
Sovet Ġttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanda böyük büdcə kəsiri müĢahidə
olunurdu (Diaqram 1.6). Müstəqillik əldə olunandan sonra Rusiya tərəfindən Azərbaycana
fiskal transfer kəsilmiĢdir. Gəlirlər tərəfdə yaranan irimiqyaslı kəsir bir gecə ərzində aradan
qaldırıla bilməzdi və xərclərin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasını tələb edirdi (Diaqram 1.7).
Həddən artıq qeyri-səmərəli büdcə və kvazi-fiskal xərclərin bölüĢdürülməsi, idarəçiliyin və icra
potensialının qeyri-qənaətbəxĢ olması ilə birlikdə büdcə xərclərinin azaldılması sosial
xidmətlərin pisləĢməsi və dövlət xərclərinin azalmasına gətirib çıxarmıĢdı.
1.8.
1995-ci
ildə
hökumət
təfərrüatlı
sabitləĢdirmə və struktur islahatlar proqramı
hazırlamıĢdır. Proqram Beynəlxalq Valyuta
Fondu (BVF) və Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası
(BĠA) tərəfindən dəstəklənmiĢdir. Proqramın əsas
komponenti məhdudlaĢdırıcı pul siyasəti ilə
dəstəklənən
sərt
fiskal
nəzarəti
olmuĢdur
(Diaqram 1.6 və 1.7). Bu komponent bazar
iqtisadiyyatına keçidin sürətləndirilməsinə və
daxili və xarici investisiyalar üçün mühitin
yaxĢılaĢdırılmasına yönəldilmiĢ geniĢ çeĢidli
struktur islahatlarla gücləndirilmiĢdir.
Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının
hesablamaları.
Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının
hesablamaları.
Diaqram 1.7: Hökumətin gəlirləri və xərcləri
(ÜDM-də %)
Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının
hesablamaları
Diaqram 1.8: Cari hesablar balansı (ÜDM-də %)
21%
51
1.9.
Bu islahatlar proqramı kifayət qədər
uğurlu olmuĢdur. 1998-ci ildə Rusiya maliyyə
böhranı
və
1998-1999-cu
illərdə
neft
qiymətlərinin kəskin aĢağı düĢməsi kimi xarici
Ģokların olmasına baxmayaraq makroiqtisadi və
maliyyə
sabitliyi yaradılmıĢ və qorunub
saxlanılmıĢdır. 1996-2006-cı illər ərzində illik
artım tempi təxminən 11 faiz təĢkil edirdi. Neft və
qaz sektorlarının sürətli inkiĢafı bu artıma dəstək
verirdi: neft və qaz sektoru orta illik hesabla 22
faiz artım nümayiĢ etdirirdi. Qeyri-neft sektoru da
artmaqda davam edirdi: həmin dövr ərzində
ortaillik artım tempi 7 faizdən artıq olmuĢdur. Ġnflyasiya tempinin azaldılması sahəsində əldə
olunan uğurlar da böyük təəssürat doğurur. Ġnflyasiya 1990-cı illərin əvvəllərində olan üçrəqəmli
səviyyədən 1990-cı illərin sonunda birrəqəmli göstəriciyə düĢmüĢdür. 1994-1997-ci illərdə
büdcə kəsiri əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmıĢdır: qeyri-neft ÜDM-in 12 faizindən 2 faizdən kiçik
rəqəmə qədər. 2000-ci ildə büdcədə hətta kiçik profisit qeydə alınmıĢdır ki, bu da əsasən yüksək
neft qiymətləri hesabına baĢ vermiĢdir.
Neft bumunun idarə olunması
1.10.
“Yeni” neft bumunun baĢlanması ilə iqtisadi artım üçün perspektivlər əhəmiyyətli
dərəcədə yaxĢılaĢmıĢdır. Əslində, Azərbaycanın neft və qaz sektorunun 19-cu əsrin sonundan
baĢlayan uzun tarixi var. ―Yeni‖ neft bumu Azərbaycan Dövlət Neft ġirkəti (ARDNġ) və xarici
neft Ģirkətləri arasında neft hasilatını və istehsalını tənzimləyən bir sıra Hasilatın Pay Bölgüsü
(HPB) saziĢlərinin imzalanması ilə baĢlamıĢdır.
1.11.
1996-2006-cı illər ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatında orta illik hesabla 11 faiz
artım qeydə alınmıĢdır. Təbii ki, bu artım əsasən neft və qaz sektorlarının sürətli artımı
hesabına baĢ vermiĢdir. HPB saziĢlərinin imzalandığından sonra Azərbaycanda neft-qaz
sektorunda həyata keçirilən bir neçə meqalayihələrin baĢlanması ilə bağlı olaraq irimiqyaslı
investisiya axınları qeydə alınmıĢdır. Bunun nəticəsində 1999-cu ildə neft və qaz sektoru 47 faiz
həcmində nəzərəçarpan artım tempi nümayiĢ etdirmiĢdir.
Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının
hesablamaları
Diaqram 1.9: BirbaĢa xarici investisiyalar
(ÜDM-də %)
Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının
hesablamaları
Diaqram 1.10: Yığımlar və investisiyalar (ÜDM-
də %)
-20%
-10%
0%
10%
20%
30%
40%
98
99
00
01
02
03
04
05
06
07
08
Xalis BXĠ/ÜDM
Neftlə bağlı xalis BXĠ/ÜDM
Dostları ilə paylaş: |