Azərbaycan Ölkə üzrə Ġqtisadi Memorandum

45 
 
FƏSĠL 1 GIRIġ 
Müstəqillik  əldə  olunandan  sonra  (1991-ci  il),  Azərbaycan  növbəti  10  il  ərzində  iqtisadiyyatını 
müvəffəqiyyətlə  sabitləşdirmiş  və  neft  gəlirlərinin  idarə  olunması  üçün  lazımı  baza  yaratmışdır.    1995-
2005-ci illərdə neft sektoruna hazırlıq investisiyaları yatırılarkən qeyri-neft sektorunda ikirəqəmli inkişaf 
qeydə  alınmışdır  ki,  bu  da  gözlənilən  neft  bumu  ilə  bağlı  olmuşdur.  Qeyd  olunan  dövr  ərzində  kənd 
təsərrüfatı,  qeyri-hasilat  sənayesi  və  xidmətlər  qeyri-neft  ixracı  kimi  əhəmiyyətli  inkişaf  nümayiş 
etdirmişlər.  Yoxsulluğun  azaldılması  2002-2005-ci  illər  ərzində  xüsusilə  intensiv  olmuş  və  bütün  ölkə 
ərazisində özünü büruzə vermişdir. Lakin, ölkə iqtisadiyyatının müvəffəqiyyətlə sabitləşməsinə töhfə verən 
sərt  siyasətin  nəticəsində  Azərbaycan  komparator  ölkələrlə  müqayisədə  investisiya  çatışmazlığı  ilə 
üzləşmişdir  ki,  bu  da  qismən  ölkənin  aşağı  məhsuldarlığını  izah  edir.  Azərbaycanda  bazar  islahatları 
həyata keçirilsə də bazar qurumlarının keyfiyyəti komparator ölkələrdən aşağıdır.   
 
Azərbaycan, orta-müddət və  post  neft dövrü üçün məşğulluq və  iqtisadi artımı təmin edən dayanıqlı və 
bazar  prinsipləri  əsasında  qurulmuş  iqtisadiyyatın  yaradılmasına  çalışır.  Ölkə  2006-cı  ildən  başlayan  20 
illik neft bumundan faydalanaraq irimiqyaslı dövlət investisiya proqramını başlamış, maaşları və əhaliyə 
transferləri    artırmışdır.  Bununla  yanaşı  Azərbaycan  iqtisadiyyatın  müasirləşməsinə  və  bazarların 
gücləndirilməsinə yönəldilmiş institusional islahatları həyata keçirir.  
 
Azərbaycan  ambisioz  inkişaf  planlarını  həyata  keçirərkən,  dünya  iqtisadiyyatı,  2008-ci  ilin  sonundan 
başlayan,  ABŞ-da  müşahidə  olunan  artım  templərinin  zəifləməsinin  davamı  olan  iqtisadi  böhranla 
üzləşmişdir. Bunun mənfi təsiri bütün sahələrdə hiss olunur
. 
2009-cu ildə bir çox ölkələrdə ÜDM-in artım 
templərinin zəifləməsi gözlənilir (xüsusilə yüksək gəlirli ölkələrdə. AMA və Latın Amerikası ölkələrində də 
artım templərinin zəifləməsi proqnozlaşdırılır). Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi böhran neft qiymətlərinin 
aşağı düşməsi ilə müşahidə olunur və Azərbaycan buna uyğunlaşmalıdır. Böhran qlobal baxımdan ixracı 
azaltmışdır və 2009-cu ildə dünyada aparılan ticarətin həcminin aşağı düşməsi gözlənilir. Bununla yanaşı, 
böhran nəticəsində özəl kapitalın çatışmazlığı yaranır və dünyada maliyyə vəsaitlərinə tələb artır. Böhran 
qlobal  mühitin  Azərbaycanın  diversifikasiya  səyləri  qarşısında  daha  əlverişsiz  edəcək.  Lakin,  ölkə 
iqtisadiyyatının diversifikasiyası istənilən halda güclənməlidir.  
 
Qlobal  böhranın  başlanmasından  öncə,  Azərbaycan  iqtisadiyyatı  güclü  artım  nümayiş  etdirirdi  (ÜDM 
ikirəqəmli  artım  templə  inkişaf  edirdi).  Lakin, 2007-ci  il  üçün  ölkə  iqtisadiyyatında  bir  sıra  arzuolunmaz 
proseslər  yaşanmışdır  ki,  bu  da,  Hökumətin  inkişaf  planının  həddən  artıq  tez  bir  zamanda  həyata 
keçirmək niyyəti ilə bağlı olmuşdur. Ölkə iqtisadiyyatında yüksək inflyasiya, qeyri-neft özəl investisiyaların 
azalması  və  qeyri-neft  ixracın  qeyri-neft  ÜDM-də  xüsusi  çəkisinin  aşağı  olması  müşahidə  olunmuşdur. 
Azərbaycanın  neft  bumunun  məhdud  təbiəti  (2017-ci  ildən  sonra  neft  sektorunun  inkişafı  azalacaq), 
qlobal böhran və 2008-ci ildə dövlət xərclərinin artıq yüksək olması onu deməyə əsas verir ki, orta və uzun 
müddət  baxımından  iqtisadiyyata  nisbətən  kiçik  fiskal  stimul  lazımdır.  Azərbaycan  bazara  keçidlə  bağlı 
birinci və  ikinci  nəsil  islahatların həyata keçirilməsində  komparator ölkələrdən geridə  qalır. Bu məsələlər 
Azərbaycanı uğur əldə edən digər təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrin və bir sıra kiçik iqtisadiyyatların 
qəbul etdiyi diversifikasiya kursundan yayındırmağa başlayır. Bu fəsildə inkişaf meylləri nəzərdən keçirilir, 
makroiqtisadi  və  institusional  problemlər  müəyyənləşdirilir,  komparator  ölkələrlə  iqtisadi  vəziyyət 
müqayisə  olunur  və  iqtisadiyyatın  davamlı  inkişafının  təmin  olunması  üçün  qeyri-neft  ixracının 
genişlənməsinin  böyük  önəm  təşkil  etməsi  müzakirə  olunur.  Çox  güman  ki,  2009-cu  ildə  qlobal  böhran 
Azərbaycanın  qeyri-neft  diversifikasiya  sahəsində  əhəmiyyətli  uğur  əldə  etmək  imkanlarını  yubadacaq. 
Lakin, cari vəziyyət ölkəyə biznes mühitin yaxşılaşdırılması üçün şərait yaradır ki, bu da böhrandan sonrakı 
dövrdə Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini artıra bilər.  
 
 

---

46 
 
A.
 
G
IRIġ
 
1.1.
 
Azərbaycan,  1991-ci  ildə  müstəqillik  əldə  etməkdən  öncə,  geniĢ  iqtisadi  bazaya  malik 
idi. 1990-cı illərin yarısından baĢlayaraq ölkənin əsas iqtisadi həyatı gözlənilən neft və qaz 
gəlirlərinin  ətrafında  formalaĢırdı.  Müxtəlif  yollarla  bu  gözləntilər  iqtisadiyyatın  digər 
sektorlarını  canlandırmıĢ  və  qeyri-neft  sektorun  yüksək  templə  inkiĢafına  dəstək 
vermiĢdir.
16
 Sovet  dövründə  Azərbaycanın  artan  sənaye  sektoru,  dinamik  kənd  təsərrüfatı  və 
xidmətlər sektoru var idi. Bütün MDB ölkələrinin iqtisadiyyatları kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatı 
da  həm  iqtisadi,  həm  də  sosial  baxımdan  Sovet  ittifaqına  inteqrasiya  olunmuĢdur.  Müstəqillik 
əldə  olunandan  sonra  və  Ermənistanla  Dağlıq  Qarabağ  münaqiĢənin  yaranması  nəticəsində 
Azərbaycan  iqtisadiyyatı  orta  MDB  ölkələrinin  iqtisadiyyatları  ilə  müqayisədə  daha  çox 
problemlərlə  üzləĢmiĢdir.  1990-cı  illərin  ortalarından  Xəzər  dənizindən  yeni  neft  və  qaz 
ehtiyatlarının hasil olunması üçün müvafiq baza yaradılmıĢdır. Bu təĢəbbüs irimiqyaslı iqtisadi 
vəsaitlər  tələb  edirdi.  Lakin,  vəsaitlərin  təmin  olunması  nəticəsində  xarici  investisiyalar,  ölkə 
iqtisadiyyatına  (əsasən  neft  sektoruna)  və  ümumiyyətlə  özü  ilə  iqtisadiyyata  etimad  gətirdi  . 
Etimad  gələcəkdə  artan  neft  qiymətlərindən  qaynaqlanırdı  ki,  bu  da  Azərbaycanın  ―köhnə‖ 
neftini  də  iqtisadi  baxımdan  gəlirli  edirdi.  2005-ci  il  üçün  ixrac  səviyyəsi  və  Sovet  erasından 
qalan sənaye azalmağa, onların yerini isə yeni sahələr tutmağa baĢladı. Həmin ildə Azərbaycanda 
məĢğulluğun  üçdə  birindən  artıq  olan  hissəsi  kənd  təsərrüfatı  və  qida  emalı  sənayesində 
cəmləĢirdi  (bunların  hər  ikisi  regionların  iqtisadiyyatlarına  bağlıdır),  xidmətlər  sektorunun 
ÜDM-də xüsusi çəkisi isə artmaqda davam edirdi. 2001-2005-ci illər ərzində ÜDM-in artımı orta 
hesabla 13 faiz təĢkil edirdisə, qeyri-neft ÜDM-in artımı orta hesabla 11 faiz olmuĢdur. 2005-ci 
ildə  Azərbaycanın  adambaĢına  düĢən  gəliri  Atlas  üsulu  ilə  $1,260,  PPP  (alıcılıq  qabiliyyəti 
pariteti) üsulu ilə isə $4,010  təĢkil etmiĢdir.  
1.2.
 
2006-cı ilin sonunda “yeni neft” hasil olunarkən Azərbaycanda növbəti, təxminən 20 ili 
əhatə edən “yeni” neft və qaz erası baĢlamıĢdır. Ölkənin təsdiq edilmiĢ neft ehtiyatları 9 mlrd. 
barel  (əsasən  Azəri-Çıraq-GünəĢli  yatağında),  qaz  ehtiyatları  isə  1.34  trilyon  kubmetr  təĢkil 
                                                 
16
 Azərbaycanın neft bumunun qısamüddətli olduğunu nəzərə alaraq bu hesabatda inkiĢaf qeyri-neft iqtisadiyyatına 
istinadən  təhlil  olunur.  Əslində,  ümumi  ÜDM-dən  neft  və  qaz  hasilatı  çıxılır.  Lakin,  bu  göstəriciyə  neft  və  qaz 
məhsullarının  nəqli,  neft  və  qaz  qurğularının  tikintisi  (boru  kəmərləri  daxil  olmaqla)  daxil  edilir.  Qeyri-neft 
iqtisadiyyatın daha dar tərifi milli statistika mənbələrində mövcud deyil.  
Diaqram 1.1: AdambaĢına düĢən neft və qaz 
ehtiyatları (təsdiq edilmiĢ), beynəlxalq müqayisələr 
Diaqram 1.2: Azərbaycanda neft hasilatı, Dünya 
Bankının proqnozları 
(2005-2024) 
 
2008-ci ilin iyun 
ayının istehsal proqnozlarına əsasən
 
 
 
 
Mənbə: Oil & Gas Journal, Vol. 104.47 
Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankı 
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
Kü
v
ey
t
B
ƏƏ
Qata
r
Səu
diy
yə 
Ər
əb
is
tan
ı
L
iv
iy
a
Kan
ad
a
Ir
aq
Ven
esu
ela
B
ru
n
ey
Om
an
Qaz
ax
ıs
tan
Ir
an
No
rv
ec
Qab
o
n
Azə
rb
ay
ca
n
E
k
v
ato
rial 
Qv
in
ey
a
T
rin
id
ad
 v
ə 
T
.
An
q
o
la
Ko
nq
o 
R
esp
ub
lik
ası
R
u
siy
a
Əlca
za
ir
E
k
v
ad
o
r
Nig
er
iy
a
ad
am
baĢın
a 
dü
Ģən
 b
ar
el
0
250
500
750
1000
1250
1500
1750
2000
m
3 
ad
am
baĢın
a
Təsdiq edilmiĢ neft ehtiyatları (adam baĢına barel, 2007-ci ilin yanvar ayına olan məlumat) 
Təsdiq edilmiĢ qaz ehtiyatları (adam baĢına barel, 2007-ci ilin yanvar ayına olan məlumat) 
Azərbaycanın ehtiyatları
Neft: 9 milyard barel (adam başına 1,053 barrel)
Qaz: 1.36 trilyon m3 (159 m3 adam başın )
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
M
il
y
o
n
 b
are
l
Neft hasilatının proqnozu, May 2008
Yeni hasilat (2008-ci ilin iyununda bəyan olunmuĢ)
Faktiki

---