Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
136
Ə
vvəldə göstərildiyi kimi, kommersiya fəaliyyətinin əsas məzmunu
bilavasitə ticarətlə bağlıdır. Müasir dövrdə dünya iqtisadiyyatında, o cüm-
lədən Azərbaycan iqtisadiyyatında ticarətin əhəmiyyəti və rolu nəzərəçar-
pacaq dərəcədə artır. Ticarət kapitalı tarixən çoxdan əlahidləşib. O, demək
olar ki, bütün sahələrdə fəaliyyət göstərir, dəyərlənir və mənfəətin bölgüsü
üçün spesifik funksiyalar yerinə yetirir; ictimai məhsulun təkrar istehsalının
(istehlak müstəsna olmaqla) bütün fazalarında bilavasitə iştirak etməklə,
onun fasiləsizliyini təmin edir. Məhz ticarət kapitalının dövranı nəticəsində
həm yeni yaranmış dəyərin, həm də əmtəə kapitalının pul kapitalına
çevrilməsi prosesi həyata keçirilir. nkaredilməz bir həqiqətdir ki, milli və
beynəlxalq təcrübədə artıq ticarət kapitalının təmərküzləşməsi güclənib, iri
inhisar ticarət sahəsinə də müdaxilə edir, nəhəng ticarət inhisar birlikləri
yaranır, yayılmaqda olan inhisar rəqabəti daha da genişlənərək istehsalın və
ticarətin həmahəng inkişafını sürətləndirir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin genişlənməsi də ticarətsiz qeyri-
mümkündür. Ümumiyyətlə, milli, regional və beynəlxalq iqtisadi müna-
sibətlərdə elə bir məsələ yoxdur ki, bu ticarətsiz həll olunsun. Bu münasi-
bətlər beynəlxalq təcrübədə həm üfüqi, həm də şaquli baxımdan çox geniş
və mühüm mahiyyət kəsb edir. Bunlardan bir neçəsini göstərmək olar:
beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq, beynəlxalq texnologiya ticarəti, beynəlxalq
elmi-texniki biliklərin ticarəti, beynəlxalq lisenziyalar (patentlər) ticarəti,
beynəlxalq mühəndis-texniki xidmətlər (injinirinq) ticarəti, beynəlxalq
qiymətli kağızlar ticarəti, beynəlxalq sərgilər, birjalar, hərraclar, torqlar
vasitəsilə ticarət və s. Bütün bunlarla çoxsaylı kontragentlər (dövlət orqan-
ları, onların nümayəndələri, ticarət mütəxəssisləri), BMT-nin alqı-satqı üzrə
kontragentləri sifətində çıxış edən təşkilatlar və bir çox strukturlar məşğul
olurlar. Bütün bunlar eyniliklə milli ticarətə də şamildir.
Ticarət xalis mübadilə deyil. O, mürəkkəb sövdələşmələrin nəticəsi
kimi çıxış edən pullu mübadilədir: dəyərlərin mübadiləsi; xammalın,
yarımfabrikatların və son məhsulun tərkib hissələrini təşkil edən və eyni
zamanda məhsul kimi satılması mümkün olan detalların (maşın və mexa-
nizmin xırda və iri hissələri) mübadiləsi; son istehlakçı üçün hazır məhsulun
(malın) yenidən mübadiləsi; əmək fəaliyyətinin nəticəsi olan “gözəgörün-
məyən” malların (elmi-texniki tədqiqatların nəticələri, texnika-texnologi-
yanın cizgiləri, lisenziya və patentlər, injinirinq, turizm və s. xidmətlər) və s.
mübadiləsidir. Mübadilə ifadəsi isə bir şey verib əvəzində başqa şey almaq,
dəyişmək deməkdir. O, ərəb mənşəli söz olduğu kimi “ticarət” də ərəb
mənşəli ifadədir.
Ticarətin iqtisadi-sosial mahiyyəti olduqca geniş, elmi-iqtisadi zümrə-
lərlə bağlıdır. Bunu iqtisadi təlim tarixində ilk dəfə 1700-cü ilin başlan-
ğ
ıclarında ingilis iqtisadçısı Riçard Kantilyon özünün “Ticarətin mahiy-
yətinə dair təcrübə” əlyazmasında şərh etmişdir. lk dəfə məhz o göstər-
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
137
mişdir ki, mübadilə (ticarət) prosesində təklif və tələbin tərəddüd etməsi
təsiri altında nemətin (malın) qiyməti və onun həqiqi dəyərindən kənarlaşa
bilər. Mənfəətin sahibkarlıq gəlirindən fərqli olması, valyutanın devalva-
siyasının ticarətə təsirinin təhlili, tədavüldə pulun miqdarı ilə mal kütləsi
arasındakı asılılıq, pulun qeyri-bərabər bölüşdürülməsinin nəticəsi kimi yerli
bazarlarda qiymətlərin tərəddüdü və ticarətlə bağlı bir sıra digər məsələlər
ilk dəfə R.Kantilyon tərəfindən baxılmışdır. Təkrar istehsal və ticarətin bu
prosesdə rolu da onun adı ilə bağlıdır.
Müasir dövrdə tərəflər arasında ticarət münasibətləri ticarət-vasitəçi
ə
məliyyatlar əsasında həyata keçirilir. Ticarət-vasitəçi əməliyyatı dedikdə,
istehsalçı-ixracatçının tapşırığı ilə ondan (istehsalçıdan) asılı olmayan
ticarət-vasitəçinin alqı-satqı ilə bağlı yerinə yetirəcəyi əməliyyatlar nəzərdə
tutulur. qtisadi mənada ticarət vasitəçiliyi kifayət qədər geniş anlayışdır. O,
xeyli xidmət dairəsini əhatə edir. Məsələn, xarici kontragentin axtarılıb
tapılması, razılaşmaların (sazişin) başa çatdırılması üçün hazırlıq, tərəflərin
kreditləşdirilməsi və malın ödənilməsinə nəqliyyat-ekspeditor əməliyyatla-
rının həyata keçirilməsi, nəqletmədə malların sığorta olunması, gömrükxana
şə
rtlərinin yerinə yetirilməsi, malların xarici bazara çıxarılması üzrə reklam
və sair tədbirlərin görülməsi, texniki xidmətlərin həyata keçirilməsi bu kimi
tədbirlər bu qəbildəndir. Bütün bunlar xüsusi ticarət-vasitəçi firmaların
iştirakı ilə həyata keçirilir. Bu firmalara, istehsalçıdan (satış, ixracatçı və
sair qız firmaları, habelə sənaye şirkətlərinin firmaları və bu kateqoriyalı
digər firmalar aid edilmir) hüquqi və təsərrüfatı cəhətdən asılı olmayan
firmalar aiddir. Ticarət-vasitəçi firmalar tam müstəqil fəaliyyət göstərirlər
və ticarət-vasitəçi əməliyyatları aparmaq üçün bütün iqtisadi göstəricilərə
malikdirlər. Onların məqsədi ya ixracatçıdan satın aldığı malın qiymətilə
idxalatçıya satacağı malın qiyməti arasındakı fərqi, ya da malları xarici
bazara çıxartdığı üçün alacağı mükafat formalarında mənfəət götürməkdir.
Müasir şəraitdə beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin yarıdan çoxu ticarət-
vasitəçilərin payına düşür. Ticarət vasitəçiliyi ABŞ-ın, ngiltərənin, Skan-
dinav ölkələrinin, Yaponiyanın xarici ticarətində daha geniş istifadə olunur.
Məsələn, sveçdə və ngiltərədə xarici ticarət dövriyyəsinin 50%-ə qədəri
onların vasitəsilə həyata keçirilir.
stehsal-ixracatçı ilə ticarət-vasitəçi arasındakı qarşılıqlı münasibət-
lərin xarakterindən, habelə ticarət-vasitəçinin yerinə yetirdiyi funksiyalardan
asılı olaraq ticarət-vasitəçi əməliyyatlarının əsas beş növünü qeyd etmək
olar. Bunlar aşağıdakılardır:
a) satışın təşkili üzrə əməliyyatlar. Buraya, kontragentlərin axtarılıb
seçilməsi, satıcı-ixracatçı adından onlarla sazişlər bağlanılması, malların
dəyərinin alıcı tərəfindən ödənilməsi barədə zəmanət verilməsi, reklam
tədbirləri kompaniyasının keçirilməsi və bazarın tədqiqi;