Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
474
gerçəkliyin səviyyə müxtəlifliyi mövcuddur. Onu yalnız empirik səviyyədə təzahür edən və əsasən nəticə keyfiyyətində çıxış edən təmayüllərə əsaslanmaqla düzgün dərketmə ifrat dərəcədə problematikdir. Belə ki, gerçəklik əslində 4 səviyyənin dialektik bütövlüyündən “qurulan” situasiyon reallıqdır:
Şə
Empirik səviyyə - “aysberq”in görünən, konkret kəmiyyətlərlə ifadə oluna və hesablana bilən informasiya məcmusudur. Ondan aşağıda – aktual səviyyədə - hadisə və proseslərin özü, daha dərin qatlarda isə səbəbiyyət və onu doğuran mexanizmlər, nəhayət səbəbiyyəti formalaşdıranlar, yəni ilkin başlanğıc gəlir! § 17.3. Yeni qlobal inkişaf paradiqması § 17.3.1. Problemin qoyuluşu Anqlo-sakson modelli qloballaşma - əslində, modernizm epoxasının yaxud tsiklinin başa çatması, postmodernizmin “bütün cəbhə boyu” hücumu deməkdir. Bu gün dövriyyədə olan neoliberal paradiqma 5 böyük (qlobal) prosesin ifrat intensivliklə gedişinin təminatçısı rolunda çıxış edir:
Empirik səviyyə Aktual səviyyə Səbəbiyyət səviyyəsi Səbəbiyyət doğuran səviyyə (Başlanğıc)
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
475
1. Fərdiləşmə: Ümumiliyin, vahidliyin əksinə olan proses; Fərdiyyətçiliyin görünməmiş sürətdə genişlənməsi, “dərinləşməsi”; 2. Kütlələşmə: Həyat tərzinin standartlaşdırılması; Diferensiyasiya olunmuş müxtəlif məzmunlu (modelli) həyat tərzləri arasında fərqlərin silinməsi; 3. Dünyanın elmi interpretasiyasının dominant mövqelərə çıxması; Metafizik zəkanın inkarı; 4. nstrumental zəkanın dominantlığı; Həyat tərzlərinin rasionallaşdırılması; 5. Universallaşma: Eyni təfəkkür və dəyərlər sisteminin ümumplanetar səviyyədə genişlənməsi, yaxud milli “kimlik” nöqteyi-nəzərindən simasızlaşma, abstrakt sosiumun (qlobal səviyyədə) yaranması; Neoliberalizm bazara çox geniş anlamda yanaşır və onu bütün sosial nəticələrin paradiqması kimi qəbul edir. Həqiqətən də, XX əsr ərzində bazarın substansional mahiyyəti kardinal hesab edilə biləcək dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Məlumdur ki, ilkin olaraq effektiv bazar hipotezi (A.Kouls, L.Başenye və s.) (XX əsrin əvvəlləri) formalaşdırılmışdır (Pareto optimumu əsas kimi götürülərək). 1953-cü ildə Kendall fond bazarlarında işgüzar aktivliyi “təsadüfi gəzinmələr” kimi xarakterizə edən model təklif etdi. Başqa sözlə, statistik substansiya virtual tipdə nəzərdən keçirilirdi. Məhz stoxastik, “təsadüfi gəzinmələrdə” (XX əsrin ortalarında) bazarın effektivliyini görürdülər. Məhz buradan da bazarın qeyri-müəyyənliyi (gələcək baxımından) və dövlət müdaxiləsinin olmamasının zəruriliyi irəli sürülürdü. 1970-ci illərdə real gerçəkliyin tədqiqi belə bir nəticəni ortalığa qoydu ki, bazarlardaki statistik asılılıq Qaussun normal bölgü qanununa uyğun deyil və ənənəvi metodlarla modelləşdirilə bilməz. 1991-ci ildə koqerent bazar hipotezi ortalığa çıxdı. (Emergentlik prinsipi, obyektin sistem xassələrinin təzahürü, tam və hissələrin antinomiyasının ifadəsi kimi). Sonrakı dövrdə mürəkkəb qeyri-xətti nataraz proseslərin təsviri üçün B.Mandelbrotun fraktallar nəzəriyyəsindən istifadə edilməyə başlandı. “Bazar” tipli sistemlərdə “varislik”, “uzun yaddaş”, “mutasiya”, “fraktallıq” və s.kimi hadisələrin müşahidə edildiyini (həm faza, həm də struktur səviyyələrində) əsas götürməklə fraktal bazar hipotezi ortalığa Dünya iqtisadiyyatının tarixi
476
qoyuldu. Bu – effektiv bazar hipotezinin inkarı demək idi. ndi, bazarın sinergetik hipotezi yaranıb (Priqojin, Xaken). Bazar “möhtəşəmliyinin” absolyuta yüksəldilməsinin məntiqi nəticəsi kimi “iqtisadi insan”ın mütləqliyi ön plana çıxarıldı. Bu mənada, qloballaşma – “iqtisadi insanın” hökmranlığına keçid deməkdir (qlobal səviyyədə). Unutqanlıq çayına
axıdılanların fonunda
bazar “möhtəşəmliyinin” hüdudsuzluğunun təsbiti problemli situasiyaların meydana çıxmasında həlledici rol oynayırdı. Belə ki, qəbul edib- etməməyimizdən asılı olmayaraq bazar hüdudsuz deyil, onun konkret sərhədləri mövcuddur: 1. Milli-mənəvi dəyərlər və ümumiyyətlə cəmiyyət bir sistem kimi nəzərə alınmır; Bazar – “öz” dəyərlər sistemini yaradır və milli dəyərlər sistemini ictimai şüurun periferiyasına sıxışdırır. 2. Bazar – antidemokratik qurumdur. “Özbaşına” buraxıldığı təqdirdə böyük fəsadlar doğurur. 3. Qeyri-kommersiya xarakterli fəaliyyət sferası və fərdi keyfiyyətlər bazarın sərhədləri xaricindədir. 4. Ölkələrarası inkişafın qeyri-bərabərliyini nəinki aradan qaldırmır, onun əsas qaynağı kimi çıxış edir. 5. Ekoloji təmizlikdə maraqlı deyildir və s. Bir sözlə, neoliberal bazar hesablana bilməyən, rentabellik terminləri ilə ifadə olunmayan hər şeyi – mövcud olmayan şey hesab edir. Paradiqmal yeniləşmə zəruriliyi dünya iqtisadiyyatının inkişaf prosesində qabarıq şəkildə təzahür edir.Gerçəkliyin ifrat tezliklə dəyişməsi və ölkələr bölümündə məqsəd müxtəlifliyinin dərinləşməsi universal xarakterli nəzəri konstruksiyaların əhəmiyyətsizləşdiyini ortalığa qoyur. Eyni zamanda, formalaşdırılması qaçılmaz olan yeni elmi paradiqma müasir dövrün gerçəkliklərindən çıxış etməklə konkret tələblər çərçivəsində adekvatlığını təmin etməlidir. Belə ki, yeni paradiqma ən azı aşağıdakıları nəzərə almaq məcburiyyətindədir: 1.
2.
Konkret vəzifələri həyata keçirməli; 3.
Ən “kiçik” amilin belə dəyişmə variasiyasını nəzərə almalı; 4.
Mürəkkəb və gerçəkliyə adekvat olan davranış modellərini qurmağa imkan verməlidir. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|